ماهیت حقوقی کریپتوکارنسی و بلاکچین

محمدعلی حکیم ایمانی، مدیر حقوقی و قراردادهای شرکت زرین‌پال / اگر در دنیای کریپتوکارنسی (cryptocurrency) فعالیت کرده باشید، احتمالا با معنا متفاوتی برخورد کرده‌اید که گاها باعث مشوش شدن دایره لغات و معانی در ذهن شما شده است. هر وب‌سایت و شرکتی بنا بر سلیقه خود یک معنا و تعبیری از آن ارایه می‌دهد که این خود سردرگرمی‌هایی در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند.

کریپتوکارنسی در لغت: در معناهای متفاوت و گوناگونی به کار رفته است، برخی از معناهای مشهور آن را می‌توان ارز رمزنگاری شده، پول رمزی، رمزارز، ارزهای پول پایه و … اشاره کرد. ولی از نظر لغوی کریپتو را مخفی بودن و سری بودن و کارنسی را می‌توان پول و ارز معنا کرد. در زبان انگلیسی نیز دقیقاً با عبارت (cryptocurrency) و در زبان فرانسه نیز با عبارت (crypto-monnaie) مطابقت دارد.

کریپتوکارنسی در اصطلاح

الف) نوعی از پول دیجیتال است که در سال‌های اخیر ایجاد شده و مهم‌ترین خاصیت آن امنیت بالا و ناشناس بودن آن است. این پول فقط در اینترنت قابل‌استفاده و وجود فیزیکی ندارد و از نوع خاصی از رمزنگاری استفاده می‌کند که نهایت امنیت را برای کاربر داشته باشد.

ب) پول‌ها رمزگذاری‌شده کریپتوکارنسی از تکنولوژی‌های متفاوتی استفاده می‌کنند که برای هر پول متفاوت است. به‌صورت کلی به کاربران این امکان را می‌دهند که پول خود را به‌صورت اینترنتی ذخیره کنند بدون اینکه نامی از آنها در بانکی ثبت شده و همچنین هر مبلغی از پول را به هر شخصی در سراسر دنیا به‌صورت لحظه‌ای انتقال بدهند بدون آنکه شخصی بتواند تراکنش را کنترل یا ردگیری کند و حتی خطر تحریم و مسدود شدن حساب وجود داشته باشد. از این طریق می‌توان شبکه مالی غیر قابل رد یابی نیز ایجاد کرد و از این جهت است که در معنای لغوی آن از معنای سری و مخفی استفاده کرده‌ایم.

تاریخچه کریپتوکارنسی و ارز رمزها

دراین خصوص گفته‌های مختلفی وجود دارد که به اختصار می‌توان به دو نمونه آن ذیلا اشاره کرد:

1) ارزهای دیجیتال پیشینه‌ای قدیمی‌تر و سابقه‌ای بیشتر از کریپتوکارنسی‌ها دارند. اگر بخواهیم رابطه‌ای بین ارزهای دیجیتال و کریپتوکارنسی‌ها برقرار کنیم اینگونه است که هر کریپتوکارنسی یک نوع ارز دیجیتال است اما هر ارز دیجیتال، کریپتوکارنسی نیست.

بنابراین ارزهای مجازی و کریپتوکارنسی ها زیرمجموعه‌ای از مفهوم ارز دیجیتال هستند (که به عنوان مثال از ارزهای مجازی که مخصوص یک بازی یا مخصوص پلتفرمی خاص هستند استفاده می‌شود)، اما توجه داشته باشید که ارز دیجیتال تنها محدود به این ارزهای مجازی و کریپتوکارنسی‌ها نمی‌شود.

2) ریشه ارز دیجیتال به دهه ۱۹۹۰ برمی‌گردد که اولین بار با عنوان طلای الکترونیکی با پشتوانه‌ی طلا مطرح شد، اما به‌علت متمرکز بودن این ارزهای دیجیتال، بستری برای پولشویی فراهم شد که در پی آن دولت آمریکا این سرویس را تعطیل کرد. با معرفی بیت‌کوین در سال ۲۰۰۹، علاقه مردم به استفاده از ارزهای دیجیتالی افزایش پیدا کرد و بیت‌کوین به بزرگترین و معتبرترین ارز دیجیتال (از نوع رمزنگاری شده و غیرمتمرکز تبدیل شد).

3) از رمزنگاری اطلاعات برای اولین بار در جنگ جهانی دوم استفاده شد و اکنون همان تکنیک‌ها با تئوری‌های ریاضی و الگوریتم‌های کامپیوتری ترکیب شده تا راهی برای تبادل امن مالی برای تمامی کاربران در اینترنت ایجاد کند.

نگاهی به مزیت‌ها و معایب کریپتوکارنسی

1) غیر قابل عودت بودن: بعد از انجام تراکنش و انتقال آن عملیات تراکنشی به پایان می‌رسد و هیچکس نمی‌تواند آن را فسخ یا باطل کند، نه کیف پول شما (جایی که در آن پول خود را نگه داری می‌کنید) نه اشخاصی که پول را استخراج می‌کنند نه حتی درخواست منتقل کننده.

به معنای ساده‌تر بعد از تایید پرداخت اینگونه پول‌ها، دیگر هیچ راهی برای عودت دادن آن وجود ندارد حتی اگر پول را به یک کلاهبردار یا هکر ارسال کرده باشید یا کیف پول شما هک شده باشد و بدون اختیار شما مبالغ آن منتقل شده باشد.

2) هویت ناشناس: اشخاصی که اینگونه ارزها را نگهداری و منتقل می‌کنند می‌توانند هویت خود را مخفی کنند و ناشناس بمانند و راهی برای شناسایی شخصی که پول را به شما ارسال کرده یا از شما دریافت کرده وجود ندارد و تنهای چیزی که شما دارید یک شناسه حساب 30 حرفی است که برای ارزهای مختلف و نوع کیف پولی که استفاده می‌کنید متفاوت و اکثراً غیرقابل شناسایی و پیگیری است.

3) تسریع در عملیات انتقال و بین المللی بودن: در این سیستم تراکنش‌ها در چند دقیقه تایید می‌شوند و به سرعت می‌توان هر میزان ارزی را به هر شخصی از هر جای دنیا منتقل کرد بدون اینکه خطر تحریم شدن و مسدودی حساب وجود داشته باشد و این خود بستر مناسبی جهت دور زدن تحریم‌ها برای کشور نیز هست.

4) امنیت: مهم‌ترین نکته در استفاده از این ارزها امنیت بسیار بالای آن است تا حدی که می‌توان گفت هک شدن آن غیرممکن است مگر اینکه خودتان کاربری و رمز آن را در اختیار شخص ثالث قرار دهید. تمامی انواع کریپتو ها از الگوریتم‌های رمزنگاری بسیار پیشرفته استفاده می‌کنند که توسط هیچ شخص یا کامپیوتری قابل شکستن و هک شدن نیست.

5) کم هزینه بودن کارمزد و رایگان بودن حق اشتراک: باز کردن حساب (کیف پول) و استفاده از این پول رایگان است و برای همیشه هم رایگان خواهد ماند و تنها هزینه‌ای که دارد کارمزد اندکی است که شرکت‌های ارائه کننده خدمات کیف پول اخذ می‌کنند و غیر از آن هیچ محدودیتی برای استفاده وجود ندارد.

معنای بلاکچین در لغت و اصطلاح

1) بلاک چین در لغت:

در معناهای متفاوت و گوناگونی به کار رفته است، زنجیره مسدود شده، زنجیره رمزی، زنجیره بلاک شده و … برخی از معنای های مشهور آن هستند. ولی از نظر لغوی بلاکچین از دو سیلاب بلاک و چین تشکیل شده که هرکدام به تفکیک به معنای مسدود، مخفی و زنجیر می‌توان معنا کرد. در زبان انگلیسی نیز دقیقاً با عبارت (Blockchain) و در زبان فرانسه نیز با عبارت (la technologie blockchain.) مطابقت دارد و معنا می‌شود.

2) بلاکچین در اصطلاح:

زنجیره بلوکی: مبتنی بر اجماع است که به صورت مستمر فهرستی از رکوردها (رده‌ها) را که هرکدام به گزینه‌های قبلی فهرست ارجاع می‌دهند را حفظ می‌کند و به این وسیله در مقابله با تضعیف یا بازنگری غیرمجاز تقویت می‌شود.

زنجیره بلوکی خود زیر بخشی از فناوری‌های دفترکل توزیع شده Distributed) Ledger یا Grand livre distribué) است زنجیره بلوکی گونه‌ای از معماری‌های داده مورد استفاده در فناوری دفاترکل توزیع شده است که در آن سوابق تراکنش‌ها در زنجیره‌های متصل به یکدیگر ذخیره می‌شوند. (1)

در این فناوری با وجود کاربران متعددی که به‌طور هم‌زمان داده‌هایی را ثبت و اصلاح می‌کنند و ممکن است که آن داده‌ها با هم تداخل داشته باشند، شبکه قادر به حفظ یکپارچگی محتوای پایگاه داده است. با توجه به ساختار داده‌ای رمزنگاری‌شده که بلاکچین دارا است، یکپارچگی بدون هیچ کنترل‌کننده مرکزی حفظ می‌شود.

در دفاتر کل توزیع شده مربوط به بیت‌کوین برای مرتب کردن تراکنش‌ها و ممانعت از تناقض یک مسئله ریاضی مطرح می‌شود که حل کردنش سخت است اما پس از حل مسئله تأیید درست بودن راه حل آسان است به این سازوکار (Proof of work Preuve de travail -یا اثبات کارکرد) می‌گویند.

در روش زنجیره بلوکی بیت‌کوین کسی می‌تواند تراکنش‌های هر مرحله را مرتب کند که جواب این سؤال سخت را پیدا کرده باشد و هم‌زمان تغییراتی که قصد اعمال آن را دارد (بلوک جدید) با مراحل قبلی زنجیره تناقض نداشته باشد.

شیوه کشف عدم تناقض به این صورت است که تراکنش‌های هر بلوک وارد تابع هش می‌شوند و پاسخ آن تابع هش را همه دارند اگر کسی که تراکنش‌ها را مرتب و اضافه می‌کند حتی یک تغییر جزئی در تراکنش‌های قبلی تأیید شده ایجاد کند جواب هش تراکنش‌ها تغیر می‌کند و بدون اینکه افراد نیاز باشد بدانند کدام بخش تغییر کرده می‌توانند با تغییر غیرمجاز مخالفت کنند. (2)

معروف‌ترین رمزارزهای جهان

1) شبکه بیت‌کوین – به انگلیسی (Bitcoin network) و به فرانسه (Réseau Bitcoin):

شبکه‌ای که مبتنی بر پروتکل‌های رمزنگاری عمل می‌کند در این شبکه کاربران می‌توانند بیت‌کوین را با استفاده از امضا دیجیتال و کیف پول نرم‌افزاری برای دیگران ارسال کنند.

همه تراکنش‌ها در یک نوع پایگاه داده توزیع‌شده که زنجیره بلوکی نام دارد ذخیره می‌شود و از طریق الگوریتم اجماعی که گواه اثبات کار نام دارند تایید و استخراج (Mine) می‌شوند. این رمزارز توسط ساتوشی ناکاموتو در سال 2009 طراحی و کد نویسی و به جهان عرضه شد.

بر خلاف سیستم‌های سنتی مانند بانک‌ها و نهادهای دولتی که متمرکز اداره می‌شوند، به دلیل ماهیت غیرمتمرکز بودن زیرساخت بیت‌کوین و عدم وجود نهاد مرکزی، استخراج یا Mining در حقیقت عملی است که توسط آن شبکه بیت‌کوین اداره می‌شود.

هنگامی که یک تراکنش تأیید می‌شود، داخل بلوک در زنجیره بلوکی یا بلاکچین قرار می‌گیرد و کسی که بتواند با حل کردن مسائل پیچیده ریاضی، زودتر به جواب برسد، می‌تواند از شبکه مقداری بیت‌کوین به عنوان جایزه دریافت کند.

این مسائل ریاضی توسط سخت‌افزارهای خاصی که برای این کاربرد طراحی شدند، حل می‌شوند. این سخت‌افزارها توان پردازش بالا و مصرف برق زیادی دارند. در سال ۲۰۰۹ که شبکه بیت‌کوین تازه شروع به فعالیت کرده بود، با استفاده از کارت گرافیک کامپیوترهای خانگی نیز عمل استخراج انجام می‌شد، اما با افزایش تراکنش‌ها و بالا رفتن سختی شبکه بیت‌کوین، امروزه این کار تقریباً غیرممکن شده است.

چگونگی قبول تراکنش و استخراج بیت‌کوین:

• تراکنش توسط شخص ارسال کننده به شبکه ارسال می‌شود.
• ماینرها (گره‌ها) تراکنش را دریافت و داخل بلوک قرار می‌دهند.
• ماینرها با استفاده از الگوریتم گواه اثبات کار به دنبال کد (هش) درست برای بلوک مورد نظر می‌گردند.
• اولین ماینری که به جواب درست رسید، آن را به شبکه ارسال می‌کند.
• باقی ماینرها جواب پیدا شده را با زنجیره خود مقایسه و صحت آن را تأیید می‌کنند.
• بلوک تأیید شده به زنجیره متصل می‌شود و هش آن در بلوک بعدی قرار می‌گیرد.

2) شبکه اتریم – به انگلیسی (Ethereum) و به فرانسه (Réseau Ethereum):

یک پلتفرم زنجیره بلوکی محور با رایانش توزیع‌شده است که دارای قابلیت قرارداد هوشمند است. اتریم همچنین یک توکن ارز رمزپایه به نام «اتر» ارائه می‌کند، که بین حساب‌ها قابل انتقال بوده و می‌تواند برای پرداخت به گره‌های شرکت‌کننده برای محاسباتی که انجام داده‌اند مورد استفاده قرار گیرد.

ایده اتریم توسط ویتالیک بوترین در سال ۲۰۱۳ طی یک مقاله سفید ارائه شد و اعتقاد داشت بیت‌کوین دچار نقاط ضعفی است که باید برطرف شود. در نهایت او در ژانویه ۲۰۱۴ به همراه چند توسعه‌دهنده دیگر ایده خود را کامل‌تر کرد و در ماه آگوست همان سال، برای پیاده‌سازی پروژه خود جذب سرمایه کرد.

3) شبکه لایت‌کوین – به انگلیسی (Litecoin) و به فرانسه Réseau Litecoin

از بیت‌کوین الهام گرفته شده و از لحاظ فنی تقریباً شبیه به بیت‌کوین است. ایجاد و انتقال لایت‌کوین بر اساس یک پروتکل منبع باز است و توسط هیچ قدرت مرکزی مدیریت نمی‌شود. لایت‌کوین توسط چارلی لی کارمند سابق گوگل ایجاد و عرضه شد. تفاوتش با بیت‌کوین در درجه اول داشتن کاهش زمان ساخت زنجیره قالب و افزایش حداکثر تعداد سکه‌ها و الگوریتم هش کردن متفاوت و کمی تغییر رابط کاربری گرافیکی است.

الزامات حقوقی خرید و فروش ارزهای دیجیتال

قسمت اول – حکم خرید و فروش ارز دیجیتال: حتما بارهای این سوال در ذهنتان تداعی شده است که خرید فروش ارز رمزها و زیر شاخه‌های آن جرم محسوب می‌شود یا خیر؟

در پاسخ به این سوال باید گفت به طور کلی بنا بر اصول 36 و 37 قانون اساسی که شاخصه و سر لوحه همه قوانین مطروحه در کشور است حکم به مجازات و اجراء آن باید تنها از طریق دادگاه صالح و به موجب قانون باشد. حتی قانون‌گزار اصل را بر برائت می‌داند و هیچ‌کس از نظر قانون مجرم شناخته نمی‌شود، مگر این که جرم او در دادگاه صالح ثابت شود. براساس ماده 2 قانون مجازات اسلامی، فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین‌شده باشد جرم محسوب می‌شود.

نتیجه آنکه: جهت محقق شدن فعل یا ترک فعل مجرمانه قوانین کشور باید آن عمل یا ترک عمل را مجرمانه معرفی کرده باشند. اصولاً جرم بودن یا نبودن موضوعی در اختیار افراد و اشخاص خاصی نیست و غرض از آن ایجاد نظم و ثبات عمومی است.

جرم دانستن رفتار اشخاص باید پس از طی مراحل قانونی از سوی مراجع قانون‌گذاری هر کشوری مشخص و تبیین شود (تصویب مجلس شورای اسلامی پس از تایید شورای محترم نگهبان) در غیر این صورت مصداق همان جمله معروف «قبح عقاب بلابیان» است. بنابراین هیچ مرجع قضایی یا مقام دولتی نمی‌تواند پیش از آنکه قانون امری را جرم تلقی کرده باشد ابتدا به ساکن در مقام تعقیب و مجازات اشخاص نسبت به آن امر یا اقدام، برآید.

با توجه به موارد ذکرشده و از آنجا که در این خصوص (خرید و فروش، استخراج و نگهداری ارزهای دیجیتال و دستگاه‌های ماینر) هیچ قانونی درخصوص منع آن وجود ندارد به نظر می‌رسد فعالیت اقتصادی در این حوزه بلامانع و بدون مشکل است.

البته باید توجه داشت برای هر کسب‌و‌کاری سوای اینکه ضوابط و قوانین در خرید فروش آن تعیین شده است یا خیر، پیشنهاد می‌شود مقاله اینجانب در خصوص حقوق کسب و کارهای اینترنتی و مراحل احراز هویت مطالعه و مراحل احراز هویت در هر خرید فروش رعایت شود.

ببینید: معرفی الزامات حقوقی که قانون برای کسب‌وکارهای اینترنتی مشخص کرده است

قسمت دوم – خرید و فروش دستگاه‌های ماینر و استخراج ارز توسط آنها: با توجه به تحلیل اینجانب و موارد فوق باز با توجه به خلا قانونی در این خصوص به این نتیجه خواهیم رسیم خرید و فروش دستگاه‌های ماینر و استخراج ارز دیجیتال نیز غیر قانونی و ابزار و آلت جرم (پولشویی) محسوب نمی‌شود.

اما این نباید دستاویزی باشد برای سوءاستفاده و عدم حسن‌نیت برای استخراج‌کنندگان آنها به این معنا که اگر استخراج‌کنندگان به صورت غیرقانونی و قاچاق اینگونه دستگاه‌ها را وارد کشور کرده و یا در طریق استفاده از آنها حسن‌نیت نداشته و به مراکز قانونی (اداره برق) تغییر کاربری را اعلام نکرده باشند و باعث لطمه زدن به اموال عمومی شوند مستحق اعمال مجازت و توقیف این گونه دستگاه‌ها خواهند بود و حتی گاها این اعمال را می‌توان از مصادیق خیانت در امانت و یا سوءاستفاده از امکانات دولتی نیز محسوب کرد.

به طور مثال فرض کنید کارخانه‌داری 30 سال در زمینه نساجی فعالیت داشته و به تبع حق اشتراک برق را بر اساس زمینه فعالیت خود پرداخت می‌کرده است ولی ناگهان زمینه فعالیت خود را به‌طور کامل یا بخشی از آن را بدون اعلام قبلی به استخراج ارزهای دیجیتال تغییر می‌دهد. پرواضح است که عمل او می‌تواند از مصادیق سوءاستفاده از امکانات اختصاص داده شده حساب و حتی به مجازات خیانت در امانت نیز محکوم شود.

نتیجه آنکه درست است که در این خصوص فی‌الحال قانون مشخصی وجود ندارد ولی به‌این معنا نیست که به هیچ وجه نمی‌توان با متخلفین نیز برخورد کرد. همان طور که محاکم دعوایی که ناشی از عدم وفای به عهد و کلاهبرداری در خرید و فروش ارزهای دیجیتال را بررسی و حکم به جبران خسارت و تحمل مجازات خاطیان می‌دهند می‌توانند در صورت محقق شدن شرایط فوق خاطیان در این حوزه را مجازات کنند.

رویه قضایی در پرونده‌های مرتبط با رمزارز

اما نگاهی به رویه قضایی نیز اثبات می‌کند که تاکنون در دستگاه قضایی پرونده‌ای با عنوان مجرمانه‌ خرید و فروش ارز دیجیتال به صدور رای منجر نشده است. حال سوال اینجاست با عنایت به مستندات فوق و عدم‌جرم‌انگاری مشخص و متقن در این خصوص و مراحل احراز هویت خریدار چرا محاکم قضایی فروشنده اینترنتی که به دلیل عدم احراز هویت خریدار خدمات داده است را گاهاً مجرم به پولشویی و مسئول جبران خسارت شاکی در برداشت‌های غیرمجاز می‌دانند؟

مگر براساس اصول قانون اساسی و قانون مجازات اسلامی قاعده قبح‌عقاب بلابیان مورد تایید قرار نگرفته است؟

قاعده قبح عقاب بلابیان: قاعده قبح عقاب بلابیان به حکم عقل به قبح عقاب مکلّف قبل از بیان تکلیف و تنجّز آن اطلاق می‌شود. به معنای دیگر، قاعده قبح عقاب بلابیان، از قواعد عقلی و مبتنی بر پذیرش حسن و قبح عقلی است و مفهوم آن این است که کیفر کردن شخصی که از جانب شارع و مولا بیانی بر تکلیف، به او نرسیده، در نزد عقل زشت و ناپسند است.

بنابراین، مورد عمل به قاعده، در جایی است که یا اصلا بیانی از جانب مولا خطاب به عبد، صادر نشده، و یا اگر صادر شده، به او نرسیده است و او در نرسیدن آن مقصر نیست.

پیشنهادهایی در خصوص خلاهای قانونی

1) با توجه به مراتب فوق و خلا قانونی در تعریف احراز هویت و حکم خرید و فروش ارزهای دیجیتال که باید در قانون جرایم سایبری به عنوان قانون خاص و متولی پیش‌بینی شود و با عنایت به ماده 471 قانون آیین کیفری و اختیارات پیش‌بینی‌شده در آن به نظر می‌رسد این مورد را دکترین حقوق، وکلا و قضات محترم می‌توانند جهت صدور رای وحدت رویه به دیوان عالی کشور یا دادستان کل کشور پیشنهاد دهند تا شاهد صدور آرای متفاوت در این خصوص نباشیم.

2) بهترین و موثرترین راه مبارزه با جرایم سایبری و پولشویی در این حوزه مانند برداشت غیرمجاز از حساب بانکی اجرایی شدن دستور‌العمل شماره 186717/97 مورخ 01/06/97 بانک مرکزی است که در آن بانک‌ها ملزم به ارایه رمز پویا و یک‌بار مصرف شده‌اند و اصولاً برداشت غیر مجاز بانکی سوای جرم بودن عمل هکر، خود یک عیب زیر ساختی بانک‌هاست و اصولاً بانک با توجه قانون مسئولیت مدنی باید پاسخگو و ضامن وجوه سرقتی مشتری‌های خود باشد نه فروشنده اینترنتی که ممکن است از مسروقه بودن وجوه واریزی به او بی‌اطلاع باشد. مانند کشورهای پیشرفته اروپایی که بانک‌ها خود را ملزم به جبران خسارت مشتریان خود در این موارد می‌دانند.

3) با اجرای این دستورالعمل بیش از 70 درصد پرونده‌های مفتوحه در دادسراها و پلیس محترم فتا کاهش پیدا خواهد کرد که این خود می‌تواند از مصادیق حفظ سرمایه ملی نیز باشد.

منابع:

1- آشنایی با فناوری راهبردی زنجیره بلوکی و کاربردهای آن – ابوالقاسم رجبی و روح الله فریور – مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.

2- فناوری دفاتر کل توزیع شده فراتر از فناوری زنجیره بلوکی – ابوالقاسم رجبی – مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی