پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
مهدی آزادی مطلق؛ ماهنامه پیوست / اگرچه هنوز تا استفاده رایج از پول‌های مجازی همانند پول‌های تحت نظارت دولت‌ها و بانک مرکزی فاصله داریم، اما آمار نشان‌دهنده استقبال روزافزون مردم از این فناوری نوین است که بر اساس تحقیقات گارتنر، ســرمایه‌گذاری در زمینه پول‌های رمزنگاشتی، یک نوع خاص از پول‌های مجازی، از رقم ۱۰ میلیارد دلار در ســال ۲۰۱۴ به رقم ۱/۴۶ میلیارد دلار در ســال ۲۰۲۰ خواهد رسید. از طرفی مخاطراتی همچون قابلیت استفاده توسط شبکه‌های مواد مخدر، پول‌شویی، آسیب‌پذیری نسبت به حملات در سطح شبکه، فرار مالیاتی و غیره آنها را تهدید می‌کند.
مجموعه این عوامل باعث شده است دولت‌ها و بانک‌های مرکزی دغدغه‌های جدی نسبت به استفاده عمومی از پول‌های مجازی داشته باشند و حتی استفاده از آنها در برخی از کشورها جرم تلقی شود. از این رو بررسی مخاطرات پول‌های مجازی می‌تواند به ما در درک صحیح از این فناوری و نحوه برخورد مناسب با آن کمک کند. این مقاله به بررسی مخاطرات پول‌های مجازی می‌پردازد و سعی دارد به این موضوع از جوانب مختلف نگاه کند.
بانکداری الکترونیکی مهم‌ترین نوآوری در صنعت بانکداری تا اواخر قرن بیستم بود که هدف اساسی آن تبادل و استفاده از منابع و اطلاعات مالی به صورت الکترونیکی است. با توسعه روزافزون فناوری اطلاعات فناوری‌هایی همچون ابزارهای پرداخت سیار، بانکداری دیجیتالی، رایانش ابری، پول‌های مجازی و غیره تأثیرات عظیمی بر صنعت بانکداری به خصوص بانکداری الکترونیکی داشته‌اند.
میزان تأثیرات پول‌های مجازی بر صنعت بانکی می‌تواند به حدی زیاد باشد که آن را به کلی دگرگون کند. پول‌های مجازی به دنبال حذف حاکمیت بانک‌های مرکزی بر تبادلات مالی هستند که این حاکمیت با ورود بانکداری الکترونیکی و سایر فناوری‌ها به حوزه بانکی همچنان تداوم داشته است. پول‌های مجازی به دنبال استفاده از ابزارهایی همچون رمزنگاری برای کنترل عرضه و انتقال پول به جای حاکمیت‌های مرکزی هستند و در این ســناریو بانک‌های مرکزی دیگر نقشی ندارند. همین مساله سبب دغدغه جدی بانک‌های مرکزی و دولت‌ها در برخورد با این فناوری جدید شده است. در این راستا هرچند بانک مرکزی اروپا فعلاً پول‌های مجازی را تهدید جدی برای نظام بانکی نمی‌داند ولی بر ضرورت رصد اتفاقات مربوط به آنها توسط بانک‌های مرکزی تاکید دارد.
پول در دنیای مجازی
امروزه میزان بهره‌مندی افراد از کامپیوتر، اینترنت و فضای مجازی به سرعت در حال افزایش است و هم‌اکنون نیمی از جمعیت جهان به اینترنت دسترسی دارند و به تبع آن جوامع مجازی زیادی در شکل‌های مختلفی همچون شبکه‌های اجتماعی (مانند فیس‌بوک، توییتر و تلگرام) و شبکه‌های اشتراک دانش (مانند ویکی‌پدیا و غیره) به وجود آمده‌اند.
در جامعه مجازی افرادی باهم ارتباط دارند که علایق یا اهداف مشترکی را دنبال می‌کنند. این جوامع بر ابعاد گوناگون زندگی افراد و ارتباطات تأثیر گذاشته و حتی تغییراتی در شیوه‌های پرداخت آنها به وجود آورده است. با توجه به این موضوع برخی جوامع مجازی اقدام به عرضه پول مجازی مختص خود کرده‌اند که کاربران همان جامعه مجازی می‌توانند از آن برای مبادلات خود استفاده کنند. پول مجازی نوعی پول دیجیتالی است که قانون‌گذاری نشده و از سوی توسعه‌دهندگان عرضه و کنترل می‌شود و توسط افرادی که در یک جامعه مجازی خاص قرار دارند مورد پذیرش و استفاده قرار می‌گیرد.
پول مجازی می‌تواند مستقیم با استفاده از پول واقعی خریداری شود یا با استفاده از فعالیت‌های خاصی همانند پاسخ به یک مساله به دست آید. به‌رغم وجود طیف گسترده‌ای از پول‌های مجازی، می‌توان آنها را بر اساس نحوه مبادلات پولی (جریان پولی) بین آنها و اقتصاد و پول واقعی دسته‌بندی کرد. بر این اساس سه نوع پول مجازی وجود دارد: طرح پول مجازی بسته (پول فقط برای بازی) که تقریباً هیچ‌گونه ارتباطی با اقتصاد واقعی ندارد و نمی‌تواند خارج از جامعه مجازی مورد معامله قرار گیرد. این نوع پول با پرداخت یک هزینه اشتراک و با توجه به عملکرد کاربر به دست می‌آید و فقط می‌تواند برای خرید کالا و خدمات مجازی در همان جامعه مجازی مورد استفاده قرار گیرد.
طرح پول مجازی با جریان یک‌طرفه که به طور مستقیم یا با استفاده از پول واقعی در یک نرخ تبدیل مشخص خریداری می‌شود ولی نمی‌تواند دوباره به پول اصلی مبادله شود. این نوع پول می‌تواند برای خرید کالا و خدمات مجازی و حتی در موارد خاص برای خرید کالا و خدمات واقعی مورد استفاده قرار گیرد. طرح پول مجازی با جریان دوطرفه که کاربران می‌توانند آن را با توجه به نرخ تبدیل با پول خود خریدوفروش کنند. این پول مجازی مشابه هر پول قابل تبدیل دیگری با توجه به قابلیت همکاری‌اش با دنیای واقعی است. این پول برای خرید کالا و خدمات، هم واقعی و هم مجازی، می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
پول‌های مجازی همچون پول‌های واقعی یک وسیله مبادله و یک واحد شمارش بین یک جامعه مجازی خاص هستند، اما سؤال اساسی این است که آیا به خوبی می‌توانند کارکرد ذخیره ارزش را داشته باشند یا اینکه آنها نه تنها کاربران خود بلکه بخش وسیعی از اقتصاد را می‌توانند در معرض خطر قرار دهند؟
مطالعه موردی: بیت‌کوین
بیت‌کوین موفق‌ترین و پرمعامله‌ترین پول مجازی تا به امروز است که در سال ۲۰۰۹ به عنوان نرم‌افزاری متن‌باز توسط یک توسعه‌دهنده نرم‌افزار ژاپنی به نام ساتوشی ناکاموتو طراحی و پیاده‌سازی شد. بیت‌کوین نوعی پول مجازی است که به پول رمزنگاشتی معروف است. پول‌های رمزنگاشتی بر اساس مفاهیم رمزنگاری طراحی شده‌اند و از رمزنگاری برای تأمین امنیت و انتقال پول بین کاربران استفاده می‌کنند. این طرح بر پایه شبکه همتا به همتاست که می‌تواند به عنوان یک پول برای انواع تراکنش‌ها (برای هردوی کالاها و خدمات واقعی و مجازی) مورد استفاده قرار گیرد و در نتیجه با پول‌های رسمی مانند یورو و دلار آمریکا رقابت می‌کند. اگرچه بیت‌کوین یک طرح پول مجازی است اما نوآوری خاصی دارد که آن را بسیار شبیه پول رسمی قابل استفاده کرده است.
بیت‌کوین به هیچ پول رسمی‌ای در دنیا وابسته نیست و نرخ مبادله آن به وسیله عرضه و تقاضا در بازار تعیین می‌شود و چندین زیرساخت متفاوت برای مبادله آن وجود دارد. به منظور استفاده از بیت‌کوین، کاربر نرم‌افزار آن را دانلود و نصب کرده و بیت‌کوین‌های خریداری‌شده را در کیف دیجیتالی ذخیره می‌کند و با استفاده از آن قادر به خرید، فروش و ذخیره بیت‌کوین‌های خود نیز هست. بیت‌کوین برخلاف سیستم‌های پرداخت الکترونیکی، فاقد اتاق پایاپای مرکزی است و هیچ موسسه دیگری در تراکنش‌ها دخالت نمی‌کند. کاربران بیت‌کوین خود این وظایف را انجام می‌دهند.
همچنین هیچ مقام مرکزی‌ای به عنوان مسئول عرضه پول وجود ندارد و عرضه پول به وسیله فعالیت خاصی به نام «استخراج» صورت می‌گیرد که فرایند تأیید اعتبار تراکنش‌ها با استفاده از محاسبات کامپیوتری روی کد ریاضیاتی پیچیده برای تولید بیت‌کوین جدید صورت می‌گیرد. این تنها روشی است که پول جدید در طرح بیت‌کوین خلق می‌شود. اشخاص داوطلبانه از سیستم خود برای استخراج بیت‌کوین استفاده می‌کنند اما در صورت موفقیت در این کار حدود ۵۰ بیت‌کوین جدید به عنوان پاداش دریافت می‌کنند. به مرور فرایند استخراج پیچیده‌تر و سرعت تولید بیت‌کوین جدید کندتر می‌شود و در نتیجه عرضه بیت‌کوین محدود خواهد بود.
حجم بازار پول‌های مجازی و رده‌بندی آنها
بر اساس تحقیقات گارتنر، اگرچه هم‌اکنون بیش از ۹۰۰ پول رمزنگاشتی وجود دارد، ولی آنها به پنج الی ۱۰ سال زمان برای پذیرفته شدن نیاز دارند و پیش‌بینی می‌شود میزان ســرمایه‌گذاری در این زمینه از ۱۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۴ و ۷/۱۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۵ به ۱/۴۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ برســد. بر این اساس ارزش دارایی‌های موجود در پول‌های رمزنگاشتی تا سال ۲۰۱۵ در حدود ۱۵۵ میلیارد دلار است که تقریباً نیمی از آن به بیت‌کوین مربوط می‌شود.
در جدول ذیل ۱۰ پول مجازی برتر از لحاظ حجم بازار بر اساس رده‌بندی وب‌سایت معتبر coinranking ارائه شده و همان‌طور که ملاحظه می‌شود بیت‌کوین هم از نظر قیمت و هم از نظر ارزش بازار بسیار بالاتر از سایرین است.
ارتباط پول‌های مجازی با بانک‌های مرکزی
با توجه به ارتباطات پول‌های مجازی با حوزه‌های مختلف اقتصادی و مالی به ویژه حوزه وظایف بانک‌های مرکزی، ضروری است که میزان تأثیر آنها بر وظایف بانک‌های مرکزی در حوزه‌های سیستم‌های پرداخت، قانون‌گذاری و غیره بررسی شود. طرح‌های پول مجازی بسته به علت عدم ارتباط با اقتصاد واقعی و بانک‌های مرکزی از موضوع بحث کنار گذاشته می‌شوند؛ اما بررسی تأثیرات دو نوع دیگر پول‌های مجازی که با اقتصاد و پول واقعی و در نتیجه بانک‌های مرکزی ارتباط دارند بسیار مهم است.
بررسی مخاطرات پول‌های مجازی
از زمان به وجود آمدن پول‌های مجازی تاکنون متاسفانه کمتر مرجع معتبری به شکل دقیق و علمی به بررسی مخاطرات آنها پرداخته است و در نتیجه بررسی دقیق این موضوع ضروری به نظر می‌رسد که در این بخش به آن پرداخته می‌شود. این بخش متکی بر دو دیدگاه معتبر و البته متفاوت در خصوص پول‌های مجازی است که یکی دیدگاه بانک مرکزی اروپا به عنوان یک عنصر مهم صنعت بانکداری و قانون‌گذاری است و دیگری دیدگاه یک شرکت مشاوره بیت‌کوین به عنوان حامی پول‌های مجازی.
عدم شفافیت پول‌های مجازی
هم‌اکنون بیشتر اطلاعات موجود در خصوص پول‌های مجازی یا توسط مالک طرح تولید شده یا در وبلاگ‌های عموماً نامعتبر شخصی است که چندان نمی‌تواند مورد تأیید باشد. نهادهای مرتبط با حوزه‌های مالی و بانکی کمتر مستندی در این زمینه منتشر کرده‌اند و مقالات معتبر در این زمینه محدود است. ارزیابی درستی از سرعت رشد پول مجازی و نقطه بحرانی و تبدیل آنها به یک تهدید واقعی وجود ندارد و طراح برخی از آنها همانند بیت‌کوین گمنام است و بر ابهامات افزوده.
برخی از آنها نمونه بارزی از عدم تقارن اطلاعات برای کاربران است که درک آن برای همه کاربران آسان نیست؛ بنابراین با اطلاعات موجود ممکن است بتوان به یک نتیجه اولیه درباره پول‌های مجازی رسید اما نمی‌توان به یک تصویر شفاف از آنها دست پیدا کرد. از سویی حامیان پول‌های مجازی معتقدند پول‌های مجازی نوعاً یک سیستم با کد منبع باز هستند که کدهای آن می‌تواند در دسترس هر علاقه‌مندی برای بررسی قرار گیرد و هر کاربری می‌تواند در هر زمانی و حتی در صورت عدم درک سیستم پول‌های مجازی و تهدیدات موجود آن از آنها استفاده کند.
عدم نظارت قانونی بر پول‌های مجازی
پول‌های مجازی می‌خواهند بر محدودیت‌های پول‌های سنتی که نتیجه عرضه و مدیریت انحصاری بانک‌های مرکزی است غلبه کنند. از این رو عرضه پول‌های مجازی به سیاست پولی هیچ بانک مرکزی‌ای بستگی ندارد و مقابله با حاکمیت و نظارت بانک‌های مرکزی یکی از مهم‌ترین اهداف آنهاست. در نتیجه الزامات نظارتی و احتیاطی نهادهای قانونی به ویژه بانک مرکزی در مورد آنها وجود ندارد. پول‌های مجازی نه تنها تحت تأثیر ریسک‌های مربوط به اعتبار، نقدینگی و عملیاتی قرار دارند بلکه فاقد هر نوع چارچوب قانونی پایه هستند. آنها به علت نداشتن نظارت عمومی و قانونی در معرض ریسک تقلب و عدم اطمینان قانونی قرار دارند که وضعیت پرخطری را نشان می‌دهند.
بنابراین پول‌های مجازی از دیدگاه مالی یک سرمایه‌گذاری بسیار پرخطر برای کاربرانش است که در صورت تصمیم کاربران برای خروج از سیستم و به دلیل عدم نقدینگی لازم در معرض نابودی قرار می‌گیرند. همه این مسائل سبب بروز نگرانی جدی در مورد وضعیت حقوقی و امنیت پول‌های مجازی شده است و بی‌تفاوتی نسبت به آنها می‌تواند عواقب سهمگینی برای یک کشور داشته باشد و در نتیجه بسیاری از کشورها نیز اقدامات احتیاطی لازم در این زمینه را اتخاذ کرده‌اند. در مقابل حامیان پول‌های مجازی معتقدند آزادسازی انتقال وجه نباید ترس‌آور باشد. این تنها نوعی پول با قابلیت انتقال سریع در تمام جهان است که منحصر به استفاده در جای خاصی نیست.
محدودیت عرضه پول در پول‌های رمزنگاشتی از نوع بیت‌کوین
در بیت‌کوین پول جدید فقط توسط فعالیت استخراج خلق و به سیستم عرضه می‌شود و بیت‌کوین‌های جدید پاداش‌هایی است که به استخراج‌کنندگان داده می‌شود؛ بنابراین عرضه پول متکی به استخراج‌کنندگان علاقه‌مند است و به سیاست پولی هیچ بانک مرکزی‌ای بستگی ندارد. از طرفی بیت‌کوین طوری طراحی شده است که عرضه پول محدود باشد و تعداد کل بیت‌کوین‌های موجود از حدود ۲۱ میلیون فراتر نرود. درهرصورت اگر تعداد کاربران بیت‌کوین به هر دلیلی رشد نمایی داشته باشد و سرعت انتشار پول به نسبت افزایش نکند، می‌توان انتظار افزایش ارزش طولانی‌مدت پول، یعنی کاهش قیمت کالاها و خدمات انتقال داده‌شده در برابر بیت‌کوین را داشت و در نتیجه مردم علاقه‌مند به داشتن بیت‌کوین و تأخیر در مصرف آن را دارند که این امر یک مارپیچ انفجاری را تشدید می‌کند.
اما حامیان بیت‌کوین می‌گویند صدور پول در بیت‌کوین نمی‌تواند توسط هیچ مقام مرکزی یا مشارکت‌کننده‌ای که می‌خواهد پول اضافی چاپ کند تغییر یابد و در نتیجه می‌تواند از تورم و همچنین چرخه‌های کسب‌وکاری ناشی از خلق پول گسترده جلوگیری کند و همچنین هر پروتکلی در نظام بیت‌کوین با اجماع اکثریت قابل تغییر است. اگرچه هم‌اکنون این کار با وجود کاربران چند صدهزارنفری بیت‌کوین آسان نیست؛ آنها معتقدند برای رفع محدودیت عرضه بیت‌کوین نیز می‌توان آن را به واحدهای کوچک‌تری مانند میلی‌کوین و نانوکوین تقسیم کرد.
نوسان شدید ارزش
نوسان شدید ارزش پول‌های مجازی یکی از مهم‌ترین مشکلاتی است که با آن مواجه‌اند، موضوعی که می‌تواند باعث بحران‌های شدید اجتماعی و مخاطرات امنیتی جدی برای جامعه شود. در سال ۲۰۱۱ به دنبال یک حمله سایبری و سرقت حدود ۴۰۰ هزار بیت‌کوین از یک صرافی در توکیو ارزش بیت‌کوین با سقوطی وحشتناک از ۱۷ و نیم دلار به یک سنت رسید.
بیت‌کوین از اواخر سال ۲۰۱۶ تا اواخر سال ۲۰۱۷ شاهد رشد نمایی ۴۰ برابری در قیمت خود بود اما سپس در کمتر از چند روز در اواخر سال ۲۰۱۷ با افت شدید ۳۵ درصدی در ارزش خود مواجه بود و این کاهش شدید ارزش در سال ۲۰۱۸ نیز همچان ادامه دارد. از سویی مدافعان پول‌های مجازی عدم رعایت کنترل‌های امنیتی کافی توسط کاربران را عامل اصلی موفقیت حملات و توجه و گمانه‌زنی‌های رسانه‌ها را نیز عامل اصلی نوسانات قیمتی پول‌های مجازی می‌دانند و معتقدند مکانیسم عرضه و تقاضا در بازار می‌تواند قیمت آنها را تعیین کند و با استفاده بیشتر از پول‌های مجازی نوسانات قیمتی آنها کمتر خواهد شد.
استفاده توسط خرابکاران و تبهکاران
استفاده باندهای تبهکاری و شبکه‌های مواد مخدر از پول‌های مجازی برای پول‌شویی و عملیات غیرقانونی، سرقت پول مجازی کاربران توسط تروژان‌ها، عدم حمایت از مصرف‌کنندگان و فرار مالیاتی نیز از جمله مخاطرات مهم پول‌های مجازی به شمار می‌رود. از نظر بانک مرکزی اروپا این مخاطرات در مورد پول فیزیکی نیز صادق است، اما سازمان مرز الکترونیک که یک سازمان بین‌المللی و غیرانتفاعی در زمینه دفاع از حقوق کاربران در فضای مجازی است حاضر به پذیرش بیت‌کوین نشده است. از طرفی حامیان پول‌های مجازی استفاده خرابکاران و تبهکاران از پول‌های مجازی را مشابه استفاده آنها از اینترنت می‌دانند که هر دو اگرچه با استفاده غیرقانونی مواجه‌اند، اما منفعت اجتماعی آنها بسیار وسیع است و پول مجازی در وضعیت کنونی نیز مشابه وضعیت اینترنت در اوایل بسترسازی برای استفاده از آن است.
رابطه پول‌های مجازی و طرح‌های پونزی (شبکه‌های هرمی)
بر اساس تعریف کمیسیون بورس و اوراق بهادار آمریکا، طرح پونزی یک تقلب در سرمایه‌گذاری است که با استفاده منابع به‌دست‌آمده از کاربران جدید سودهای ادعاشده به کاربران موجود را پرداخت می‌کند. یک طرح پونزی اغلب کاربران جدید را با وعده سرمایه‌گذاری با سود بالا و ریسک کم جذب می‌کند و به دنبال کسب منابع درآمدی جدید از طریق کاربران تازه‌وارد برای پرداخت وعده‌های داده‌شده به کاربران قبلی است. بنا بر گزارش بانک مرکزی اروپا در خصوص ارتباط بیت‌کوین و طرح‌های پونزی، کاربران برای ورود به سیستم بیت‌کوین آن را در برابر پرداخت ارزهای رسمی می‌خرند، اما هنگام خروج از سیستم یا فروش بیت‌کوین بایستی فقط با افراد داخل سیستم معامله کنند؛ یعنی پس از ورود یک سیستم بسته ایجاد می‌شود، لذا از نظر بسیاری از کاربران بیت‌کوین یک طرح پونزی است.
از طرفی در بیت‌کوین یک سازمان مرکزی تضعیف‌کننده سیستم یا ازبین‌برنده سرمایه وجود ندارد و تبادل پول بدون واسطه و به صورت مستقیم انجام می‌پذیرد و از این بابت به کسی سود تعلق نمی‌گیرد. وعده سود بالا به کسی داده نمی‌شود و تنها سود اختصاص‌یافته به کاربران بابت نوسان نرخ بیت‌کوین است؛ بنابراین بیت‌کوین وسیله سرمایه‌گذاری نیست بلکه وسیله تبادل ارزش است. بانک مرکزی اروپا نتیجه می‌گیرد که در زمان حاضر نمی‌توان گفت بیت‌کوین یک طرح پونزی است یا خیر؛ بنابراین تا روشن شدن موضوع بی‌توجهی به آن می‌تواند مخاطرات امنیتی جدی‌ای برای جامعه داشته باشد.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
به دنبال گسترش روزافزون فناوری اطلاعات و فضای مجازی برخی جوامع مجازی اقدام به صدور پول مختص خودکرده‌اند. یکی از مهم‌ترین کارکردهای پول‌های مجازی مقابله با انحصار بانک‌های مرکزی در عرضه و مدیریت پول است و برخی از آنها نیز می‌توانند با اقتصاد و پول واقعی ارتباط برقرار کنند. این موارد و عوامل دیگری نشان‌دهنده تأثیرات پول‌های مجازی بر بانک‌های مرکزی است.
از این رو بررسی مخاطرات آنها ضروری به نظر می‌رسد. با بررسی‌های انجام‌شده در این مقاله مشخص شد فعلاً ارائه تصویر کاملاً شفاف از پول‌های مجازی ممکن نیست و این پول‌ها با مخاطرات جدی مواجه هستند و لذا لازم است بانک‌های مرکزی ضمن رصد دقیق اتفاقات پول‌های مجازی برای آمادگی مقابله در برابر مخاطرات آنها از هرگونه پذیرش یا قانون‌گذاری پول‌های مجازی نیز خودداری کنند.