یادداشت حمید رضا صدر؛ ۱۰ پرده از وقایع نگاری پول ایرانی؛ روزی روزگاری ریال

یک

اسکناس یکصد هزار ریالی را تیرماه ۱۳۸۹ لمس کردیم. دهمین برگ اسکناسی که به مجموعه اسکناس‌های رایج کشور اضافه شد. اسکناسی با رنگ سبز زیتونی و کاغذ پنبه‌ای. با ابعاد ۷۹ در ۱۶۶ میلیمتری. اسکناسی که برای نخستین بار در ایران دو رشته نخ امنیتی در آن به کار رفته بود. اسکناسی که برابر آب، مواد شوینده، پارگی، تای مضاعف و کشش از مقاومت برخوردار بود. اسکناسی که درصورت استفاده مناسب هفت هشت سالی عمر می‌کند. پشت این اسکناس، کنار تصویری از آرامگاه سعدی شعری به خط نستعلیق نوشته شده “بنی‌آدم اعضای یکدیگرند/ که در آفرینش ز یک گوهرند”. واژه ها را تکرار کردیم : آدم. آدم… گوهر. گوهر…

 

دو

روزگاری که در دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران درس می خواندیم دکتر منوچهر زندی حقیقی گاهی با اشتیاق توضیح می‌داد کلمه “پول” در سفرنامه ناصر خسرو – گزارشی از یک سفر هفت ‌ساله از ۴۳۷ تا ۴۴۴ قمری – با مفهوم امروزی‌اش هم مورد استفاده قرار گرفته. می‌گفت هرودوت نوشته مردم لیدیا – منطقه ای باستانی در غرب آناتولی یعنی ازمیر و مانیسا امروزی در ترکیه – اولین کسانی بودند که به استفاده از سکه نقره روی آوردند. می‌گفت کورش که سارد پایتخت لیدی را تصرف کرد، سکه های ضرب شده‌ای را به ایران آورد. می گفت در ایران ضرب سکه در عصر داریوش، حوالی سال سال 519 پیش از میلاد، یعنی کمی پس از آغاز برپا کردن تخت جمشید آغاز شد. این که به آن “زریک” می گفتند. “زر” به معنی “طلا” و “ایک” پسوند نسبت به “زرین”. می‌گفت و تکرار می کرد ” تاریخ اقتصادی تان را حفظ کنید. میراث با مشقت کسب شده را “.

 

سه

تاریخ ضربه سکه ها را ورق زدیم. خواندیم و خواندیم “دینار” به معنی سکه طلا نخستین بار در دوران جمهوری رم عرضه شد. ترکیبی برگرفته از” دَریک” دوران هخامنشی و برگرفته لغت دینار از “دناریوس” یونانی مشتق شد. واژه “دینار” بیش از دویست بار در شاهنامه فردوسی آمده. در عصر اشکانی سکه‌هایی تحت عنوان “آئووی” که از طلا بود ضرب شدند. روی برخی سکه ها نقش پادشاهی که که بر تخت تکیه داده و کمانی در دست دارد و زه آن را کشیده نقش بست و روی برخی سکه ها ترکیب رب النوع های یونانی مثل “پالاس” و “آپولو”. در عصر ساسانی پول رایج “درهم” بود. درهم به “دانگ” و “نیم دانگ” تقسیم می شد. کلمه‌ای که در اشاره به تقسیم ملک هم بکار می رود.

به خالد بن ولید لقب “سیف‌الله” داده بودند. یعنی “شمشیر خداوند”. از اصحاب پیامبر و بزرگان قریش بود . یکی از فرماندهای نظامی تاریخ که شکست نخورد. با فتوحاتی در شبه‌ جزیره عربستان، بین النهرین و سوریه. او سال 15 هجرت سکه‌هایی معادل دینارهای رومی ضرب کرد که یک سویش نام خودش به چشم می خوردند. معاویه هم سکه‌هایی مشابه دینار ایرانی ضرب کرد و عمر هم دستور ضرب کردن سکه داد.

در 18 هجری سکه ای به نام “کسری” در تقلید از انوشیروان که “کسری” ضرب شد و رویش به زبان پهلوی حک شد “نوش خوور”. در یک سوی سکه دیگری نوشته شد”الحمد الله محمد ال رسول الله” و طرف دیگرش “لا الله الا الله”. قدیمی ترین سکه عهد خلفای راشدین متعلق به سال 28 هجرت بود. سکه ای که در قصبه هفتک در طبرستان مازندران زده شده و رویش به کوفی نوشتند “بسم الله ربی”. سال 61 هجری در یزد سکه ای زدند که رویش به خط پهلوی نوشته شده بود “عبدالله بن زبیر امیرالمومنین”.

 

چهار

“گی خائو” سلطان مغول در 694 هجری قمری به تقلید از چینی ها پول کاغذی چاپ کرد که آن را “چاو” خواندند. مراکزی به نام “چاوخانه” در ایران برای چاپ پول های کاغذی نقاشی شده مربع مستطیل برپا شدند. ولخرجی های گی خائو با برباد دادن دینارها و درهم ها به اعتصاب مردم تبریز انجامید. به بسته شدن سه روزه بازار. مردم شیراز پول ‌های کاغذی او را نپذیرفتند. آن‌ها را اوراق بی ارزشی خواندند.

بعدها نامی برای آن پول های کاغذی برگزیده شد که تکرار می شدند. اسکناس. اسکناس. اسکناس. ریشهٔ لغت “آسیای فرانسوی بود که در زبان روسی به صورت “آسیگناتسیا” و در زبان فارسی، با تغییر لفظی در دوره فتحعلی شاه به صورت اسکناس درمی‌آمد.

 

پنج

“تومان” ‌واژه‌ای مغولی بود به معنای ده هزار. در بخش‌بندی‌های لشکری ده هزار سرباز را تومان خوانده و فرمانده آن را امیرتومان نامیدند. تومان برحسب ارزش پول هر منطقه انواع مختلفی داشت: تومان خراسانی، تومان تبریزی، تومان عراقی… در “جهانگشای نادری” در اشاره به تومان سال‌های پایانی پادشاهی نادرشاه و گرفتن مالیات‌های فراوان که منجر به کشتار مردم و فلاکت ایران شد آمد “… آن جماعت که در ولایات دستی بلکه ناخنی نداشتند که قفای سر توانند خارید از پا بر فلک کشیده از ناخن به در می‌کردند تا آن بی‌گناهان بی‌دست و پا گشته هر کدام ده الف و بیست الف که هر الفی پنج هزار تومان بوده باشد، از دست چوب با قلم های شکسته به پای خود می‌نوشتند”.

 

 

شش

سال 1308 هجری واحد پول ایران تغییر کرد و تومان جایش را به “ریال” داد. ریال با ورود اسپانیایی ها پا به ایران گذاشت. با ورود الفونسو د البوکرک به جزایر جنوبی ایران و تا زمان شاه عباس رواج داشت. واژه ای که اشاره به ” Real ” برگرفته از کلمه اسپانیایی و پرتقالی “Real” یا ” Royal ” به معنی “سلطنتی / شاهی” است که نام سکهٔ نقره رایج در آن دو کشور و در سرزمین های وابسته هم بود. به لوگوی باشگاه رئال مادرید که نگاه کنید تاج پادشاهی را بالایش می بینید.

 

هفت

در زمان عبدالملک بن مروان پنجمین خلیفه از خلفای اموی در دمشق، سکه‌های ایرانی و رومی از بلاد اسلامی جمع شدند. او برای نخستین بار واحد پول برای جهان اسلام در نظر گرفت، و سکه‌های درهم و دینار را به نام خود ضرب کرد. می گویند او بود که از امام محمد باقر ع برای برقراری واحد پول جدید کمک طلبید. وزن دینار یک مثقال طلا بود و ارزشش ده درهم. واحدهای کوچک تری هم مثل “قیرات”، “دنانی” و “دمشقی” طی دوران خلفای عباسی باب شدند. جعفر برمکی سکه‌ای ضرب کرد معروف به “جعفری”. سکه‌ها معمولا در عراق، اصفهان و نیشابور ضرب ‌شدند. سکه یک شهر در شهر دیگر ارزش اولیه‌اش را نداشت. قطر سکه‌ها تفاوت داشتند و شکلشان طی زمان با ساییده شدن تغییر پیدا می کرد. ارزش سکه ها کم و زیاد می شدند.

 

هشت

ژان شاردن سیاح فرانسوی پس از سفر به ایران و نوشتن خاطراتش “ایران شناس فیلسوف” خوانده شد. ایران شناس فیلسوف جواهر شناس و جواهر فروش هم بود. او از شاه عباس دوم لقبی دیگر گرفت: “تاجر شاه”. تاجر شاه نوشت در عصر صفویه سکه‌ها با دست ضرب می شدند. با مشقت فراوان. در دورانی که کارشناسانی به نام “هیر” راهی بلاد دور و نزدیک می شدند تا عیار سکه ها را تعیین کنند و جلوی تقلب را بگیرند. سکه‌های زمان شاه عباس را “عباسی” خواندند. چیزی برابر دویست دینار بود. در این عصر سکه طلا ردوبدل نمی شد مگر آن که شاه بر تختش جلوس می‌کرد و “اشرافی” یا “اشرفی” به رعایا و اطرافیانش می بخشید. نام اشرفی بیشتر در حکایات و قصه ها آمد و تکرار شد.

 

نه

در این امر که ناصرالدین شاه انگاره برپایی ضرابخانه را مطرح کرد یا امیر کبیر اتفاق نظر وجود ندارد. ولی امیرنظام گروسی بود که سال 1283 هجری قمری به عنوان سفیر ایران در پاریس یک دستگاه ماشین آلات ضرب سکه خرید و به ایران فرستاد. ماشینی که به دلیل دشواری های نقل آن سال ها در انبار کالای بندر انزلی باقی ماند. ماند و سرانجام در سال ۱۲۹۴ قمری به دستیاری مستشاری اتریشی به نام پشان، کارش را آغاز کرد. محله ضرابخانه در در تقاطع خیابان شریعتی، بزرگراه همت – زین الدین و ابتدای خیابان پاسداران است. هنوز آثاری از بنای ضرابخانه قجری و پهلوی باقی مانده. محل نشر سکه و اسکناس و موسسه عالی بانکداری، موزه و مسجد ضرابخانه، یادگار همان دوران است. رئیس ضرابخانه امین السلطان بود و به همین دلیل سکه های جدید نقره به “قران امین السطان” معروف شدند.

ترکیب “قران” از زمان فتحعلیشاه مورد استفاده قرار گرفته بود، در عین حال می گفتند “قران” کوتاه شده” صاحب‌قران ” هم هست و به سلطان صاحبقران در اشاره به ناصرالدین شاه اشاره می کند. قِران واحد پول ایران بین سال‌های ۱۲۰۱ خورشیدی تا ۱۳۱۱ خورشیدی، بود. هر قران معادل ۲۰ شاهی و یا ۱۰۰۰ دینار می‌باشد. هر ۱۰ قران معادل یک تومان شد بود. بانک شاهنشاهی سال 1307 تاسیس شد و ضرب سکه را بر عهده گرفت. سال 1313 که مظفرالدین شاه به سلطنت رسید این اداره جزو وزارت داخله بود و زیر نظر وزیر خزانه به نام مرتضی قلی خان صنیع الدوله. او سه بلژیکی را به ایران آورد که یکی از آنها به نام “انگس” مامور تنظیم ضرابخانه شد.

 

ده

تا قبل از انتشار اسکناس در ایران، سکه، بیجک، و نیز اسکناس‌های خارجی به ویژه “منات” روسی رواج داشت. چاپ اسکناس سال ۱۳۱۱ توسط بانک ملی ایران شروع شد. اولین اسکناس‌های چاپ شده اسکناس‌های ۵، ۱۰، ۲۰، ۵۰، ۱۰۰ و ۵۰۰ ریالی بودند. سال ۱۳۱۴ اسکناس ۱۰۰۰ ریالی منتشر شد. به دنبال آن در سال 1330 اسکناس ۲۰۰ ریالی انتشار یافت. اسکناس‌های ۵۰۰۰ و ۱۰۰۰۰ ریالی در سال ۱331 چاپ شدند. اسکناس ۵ ریالی و ۱۰ ریالی پس از ۱۳۴۰ چاپ نشدند. در سال ۱۳۵۷ پس از انقلاب اسلامی، اسکناس‌هایی که صورت شاه با طرحی محو شده بودند دست بدست گشتند. نخستین چاپ پول حقیقی جمهوری اسلامی در اسکناس‌های ۱۰۰، ۲۰۰، ۵۰۰، ۱۰۰۰، ۵۰۰۰ و ۱۰۰۰۰ ریالی بود. سال 1365 اسکناس ۲۰۰۰ ریالی هم چاپ شد. رهبر انقلاب در زمان حیات اجازه‌ای مبنی بر چاپ اسکناس‌ها با طرح خود ندادند. اما بعدها اسکناس‌های ۱۰۰۰ ریالی به طرحی از بیانگذار جمهوری اسلامی ایران تغییر یافت. همین طور اسکناس‌های 2000، ۵۰۰۰ ،۱۰۰۰۰ ۲۰۰۰۰٫ و ۵۰۰۰۰ ریالی.

 

یازده

“ایران‌چک” هم چک است و هم نوعی اسکناس. در ابتدا هر بانک ایرانی مجوز چاپ ایران‌چک تا سقف مبلغ ۵۰۰۰۰۰ ریال را داشت؛ اما بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران امتیاز چاپ آن ‌را در دست گرفت. ایران‌چک‌ها با مبالغ‌ ۵۰۰۰۰۰ ریال و ۱۰۰۰۰۰۰ چاپ شدند. چک هایی که تدریجا بیش از اسکناس یکصد هزار ریالی دست بدست گشتند. زمانی که سکه پول مرد. ریال هم مرد و تومان هم در حال جان دادن است. زمانی که خیلی ها از سکه طلا حرف می زنند. طلا. طلا. طلا. زمانی که نام دلار در زبان ها می چرخد. دلار. دلار. دلار…همان پولی را که آمریکایی ها پس از کسب استقلال سال 1776 با توسل به سکه نقره‌ای اسپانیا با نام “دلار” که در مکزیک رایج بود جایگزین واحد پولی لیره انگلیس کردند. همان پولی که حرف ” S ” با خط عمودی به صورت ” $ ” الهام گرفته از اسپانیایی‌ها و واژه “Peso” که پولشان را با ” P ” مشخص می‌کردند مبنای اکثر مبادلات بین المللی شد. همان پولی که اطرافمان می چرخد و ما را به مبارزه می طلبد. همان پولی که می خواهد نهیب بزند فقیرتر شده‌اید و تهیدست‌تر… اکنون در برزخ نبردهای اقتصادی و مالی بسر می بریم. در نبرد دلار با تومان. در گذرگاه تنگ شده باریک‌ تراز پول و طلا. جمله دکتر زندی حقیقی که خدایش بیامرزد در گوش شاگردانش زنگ می زند “تاریخ اقتصادی تان را حفظ کنید. میراث با مشقت کسب شده را”.

منبع: خبر آنلاین