پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
حذف چهار صفر از پول ملی در ۲۰ سال گذشته چه مسیری را طی کرده است؟
با مطرح شدن دوباره طرح حذف چهار صفر از پول ملی آن هم بدون داشتن سیاست‌های ضد تورمی، این طرح به مسکنی تبدیل شده که حالا خوردنش هم دیگر دردی را دوا نمی‌کند. اما این طرح در طول ۲۰ سال گذشته چه فراز و نشیب‌هایی را تجربه کرده است؟
حذف صفر از پول ملی ایران تاکنون چندین و چند بار است که در دو دهه گذشته مطرح شده، اما هیچ‌گاه به مرحله اجرایی نرسیده است. شاید بتوان گفت موج حذف صفر از پول ملی ایران، از اواسط دهه ۸۰ شمسی وارد فضای سیاسی کشور شد و این یعنی اقتصاد کشور حداقل دو دهه است که بار تورم لجام‌گسیخته‌ای را بیش از گذشته احساس می‌کند. در واقع قرار بود با اجرای این سیاست و هم‌زمان درپیش‌گرفتن سیاست‌های ضد تورمی، ارزش پول ملی در برابر سایر ارزها حفظ شود ولی در این دو دهه، شاهد مخالفت‌ها و موافقت‌هایی نیز در اجرایی‌شدن این طرح در کشور بودیم که البته قدرت مخالف‌ها بیشتر از موافقان این طرح بوده و باعث عدم اجرایی‌شدن آن تا امروز شده است. اتفاقی که باعث شد این طرح دو دهه بی‌نتیجه بماند؛ در صورتی که تورم همچنان مسیر رشد خود را ادامه داده است و فاصله بین این دو بسیار بیشتر از روزهای اول مطرح شدن این طرح شده است.
در چند روز گذشته مجدد این خبر را شنیده‌ایم که دولت خواستار حذف ۴ صفر از پول و تبدیل ریال به تومان شده است. هر چند به نظر می‌رسد حالا بعد از دو دهه، حتی اگر این طرح سرانجام عملیاتی شود دیگر آن تاثیری که روز اول برایش متصور بودند را نداشته باشد و بیشتر از حذف چهار صفر، باید فکری به حال مهار تورم کرد؛ چرا که با ادامه روند تورم در سال‌های آتی، حتی دیگر حذف کردن چهار صفر هم نمی‌تواند جلوی فاصله چشمگیر ارزش ریال نسبت به سایر ارزها را پنهان کند. با وجود تمام نقدها و نکاتی که پیرامون نتایج پیاده‌سازی با تاخیر این طرح وجود دارد، سعی کردیم در گزارشی که پیش روی شماست مروری بر مسیری که طرح حذف ۴ صفر از پول ملی در تمام این سال‌ها طی کرده است، داشته باشیم.
سال ۱۳۸۵ و تولید ایران چک‌های ۵۰ و ۱۰۰ هزار تومانی
موضوع حذف صفر از واحد پول ملی در ایران نخستین‌بار مردادماه سال ۱۳۸۵ توسط طهماسب مظاهری، رئیس وقت بانک مرکزی ایران و در پی انتشار چک‌پول‌های دو میلیون ریالی در کشور مطرح شد. این طرح بنا به دستور رئیس دولت نهم در سال ۱۳۸۶ در بخش‌های تخصصی بانک مرکزی تحت بررسی قرار گرفت و قرار شد، عملی شود. در این راستا نیز اقداماتی از جمله تولید ایران چک‌های ۵۰ و ۱۰۰ هزار تومانی که سه صفر آن حذف شده بود، صورت گرفت. ایران چک‌هایی که بعضی از آنها با تصمیمی دیگر از چرخه اقتصادی کشور حذف شدند. اما این طرح درنهایت به سرانجام نرسید.
سال ۱۳۸۹ و اجرای حذف ۲ صفر از پول ملی
سپس اواسط سال ۱۳۸۹ محمود بهمنی، رئیس وقت بانک مرکزی از اجرای حذف ۲ صفر از پول ملی بعد از طرح تحول اقتصادی دولت خبر داد و در بهمن‌ماه سال ۱۳۹۰ زمزمه‌هایی مبنی بر حذف صفرها از پول ملی رنگ‌وبوی جدی‌تری به خود گرفت. داوود منظور، معاون وقت برنامه‌ریزی معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی رئیس‌جمهور نیز در این باره در بهمن‌ماه سال ۱۳۹۰ گفته بود: «تا سال ۱۳۹۳ مقدمات حذف ۴ صفر از پول ملی انجام خواهد شد و این کار برکات زیادی برای اقتصاد کشور خواهد داشت و گام مهمی از طرح تحول اقتصادی در دولت به شمار می‌رود.»
سال ۱۳۹۵ در انتظار تورمی تک‌رقمی
طرح حذف ۴ صفر باز هم به فراموشی سپرده شد و به سرانجام نرسید؛ تا ۱۷ آذرماه ۱۳۹۵ که خبری منتشر شد مبنی بر اینکه هیئت‌دولت در جلسه خود، به ادامه بررسی پیشنهادهای کارگروه منتخب درباره «لایحه بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران» پرداخته و مواد دیگری از این لایحه را به تصویب رسانده است. بر اساس موادی از این لایحه که به تصویب هیئت‌وزیران رسید، واحد پول ایران، تومان و برابر با ۱۰ ریال تعیین شد. اما در نهایت جمع‌بندی دولت این شد که فعلاً رفورم پولی یا حذف صفر انجام نشود. آنچه در آن زمان مدنظر قرار گرفت، این بود که فعلاً تومان به‌عنوان واحد پول ملی کشور در نظر گرفته شود و در یکی دو سال آینده و پس از اتفاق‌افتادن تورم تک‌رقمی و استمرار و پایداری آن، صفرها از پول ملی حذف شود.
سال ۱۳۹۷ و رونمایی از اسکناس ۵۰ هزار تومانی
انتظارها برای تورم تک‌رقمی به سر آمد و درنهایت دی‌ماه ۱۳۹۷ بانک مرکزی از اسکناس ۵۰ هزار تومانی جدید خود رونمایی کرد؛ موضوعی که مجدد بحث بر سر حذف چهار صفر را مطرح کرد. در طراحی این اسکناس نکاتی وجود داشت که نشان از جدی‌شدن دوباره حذف چهار صفر از پول ملی بود. نکته مهم این اسکناس‌ها استفاده از رنگ‌آمیزی متفاوت در ارقام چاپ‌شده روی اسکناس بود؛ به‌طوری‌که چهار صفر بعد از عدد ۵۰ با رنگ متفاوت و کم‌رنگ‌تر طراحی شده و در قسمت پایینی اسکناس نیز عدد ۵۰ به طور جداگانه درج شده بود.
۱۶ دی‌ماه ۱۳۹۷ نیز عبدالناصر همتی، رئیس‌کل وقت بانک مرکزی در نشستی که به دعوت فراکسیون ولایی مجلس شورای اسلامی برگزار شد، سیاست‌های پولی و ارزی دولت را تشریح و اعلام کرد که لایحه حذف چهار صفر از پول ملی، از سوی بانک مرکزی تقدیم دولت شده و امیدوار است هر چه سریع‌تر این مهم به نتیجه برسد.
۱۳۹۸؛ یکی از جدی‌ترین سال‌های حذف ۴ صفر
در نهایت این مهم باز هم به نتیجه نرسید تا ۲۷ فروردین‌‌ماه ۱۳۹۸ که شاهد این خبر بودیم که طرح حذف چهار صفر از پول ملی مجدداً در کمیسیون اقتصادی هیئت‌دولت بررسی می‌شود. دفتر پایگاه اطلاع‌رسانی هیئت‌دولت در این روز اعلام کرد که حذف چهار صفر از پول ملی در کمیسیون اقتصادی هیئت‌دولت بررسی خواهد شد. این پایگاه اعلام کرده بود که با پیشنهاد بانک مرکزی، طرح اصلاح نظام پولی کشور در قالب حذف چهار صفر از واحد پولی کنونی و تعریف واحد پولی جدید و بازنگری در اقطاع اسکناس و مسکوک در دستور کار دولت قرار گرفته است. نهم مردادماه ۱۳۹۸ نیز لایحه حذف چهار صفر از پول ملی در هیئت‌دولت به تصویب رسید و این موضوع در حالی بود که تورم ۱۲ماهه منتهی به تیرماه آن سال، ۴۰.۴ درصد شده بود.
سال ۱۳۹۸ را می‌توان یکی از جدی‌ترین سال‌ها برای اجرایی‌شدن طرح حذف ۴ صفر از پول ملی کشور دانست. لایحه «حذف چهار صفر از پول ملی» پس از چند سال دوباره از صندوقچه لوایح و طرح‌های قدیمی دولت در سال ۱۳۹۸ بیرون آمد و قرار بود این بار تصویب شود؛ آن هم با هدف حفظ ارزش پول ملی در برابر ارزهای خارجی.
در این سال ماهنامه عصر تراکنش و راه پرداخت در گزارش‌های متعددی به ابعاد و جنبه‌های گوناگون این طرح پرداختند. ماهنامه عصر تراکنش در گزارشی تحت عنوان «حذف چهار صفر می‌تواند زمینه‌ساز استفاده بهینه از ابزار سکه و اسکناس و حذف برخی تراکنش‌های الکترونیکی باشد» به قدرت پایین سکه و اسکناس، کمکی که حذف چهار صفر می‌تواند کند و اینکه چگونه می‌توان چهار صفر را با موفقیت حذف کرد؟ پرداخته بود.
در این گزارش آمده بود که: «اسکناس و سکه در ایران موجودات قدرنادیده‌ای هستند. این ابزارها که می‌توانند نقش میکروارگانیسم‌های کم‌هزینه را در مبادلات روزمره داشته باشند، این روزها طرف‌داری ندارند. تورم باعث شده ارزش این موجودات پایین بیاید و دسترسی به آنها هم سخت شده است، اما شاید اصلاح واحد پولی کشور و حذف چند صفر بتواند این ابزارها را قدرتمند کند.»
متخصصان چه می‌گویند؟
ماهنامه عصر تراکنش همچنین در سال ۱۳۹۸ در میزگردی که برگزار کرد، به‌صورت جدی به موضوع حذف ۴ صفر از پول ملی پرداخت.
فرشاد فاطمی، استادیار اقتصاد دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف در این میزگرد در پاسخ به این سؤال که آیا حذف چهار صفر از پول ملی با توجه به گرد شدن اعداد موجب تورم است یا خیر این‌طور گفته بود: «واحد پول ملی صرفاً یک توافق جمعی است. واقعیت این است که رقمی که روی پول نوشته می‌شود، مهم نیست. آنچه از لحاظ ارزش پول مهم است میزان تغییرات این رقم با ارز خارجی و تغییر تورم ما با تورم دنیاست. اگر امروز تورم را کنترل کنید، مسئله ارزش پول ملی حل می‌شود. اگر امروز توافق کنیم واحد پول را طوری تعیین کنیم که هفت آن برابر یک دلار باشد، شما مسئله ارزش پول ملی را حل نکرده‌اید، فقط نقطه مرجع را جای دیگر آورده‌اید. پس اینکه این اقدام موجب حفظ ارزش پول ملی می‌شود، کلاً منتفی است. شما اگر موفق شدید تورم را کنترل کنید، ممکن است بخواهید علامتی بدهید که رژیم سیاست‌گذاری پولی کشور تغییر کرده و حال می‌خواهم واحد پول را تغییر دهم. هنوز وضعیت انباشت تورم ما به آن وضعیتی که مثلاً در مورد ترکیه در دهه ۹۰ میلادی بود، دچار نشده و مردم بین اسکناس‌های موجود سردرگم نیستند.»
به اعتقاد فاطمی همه منافعی که با انجام این کار، تصور می‌شود، تصور موهومی است. او در این باره گفته بود: «با حذف چهار صفر، یکسری هزینه حسابداری تحمیل می‌شود که اینها هزینه واقعی دارد. درباره هزینه تغییر اسکناس هم ممکن است استدلال شود که با توجه به کاهش نسبی حجم اسکناس کم شده است. هزینه دیگر هزینه گرد کردن واحد پول است. ما دیگر درباره خود ریال حرف نمی‌زنیم چه برسد به اجزای ریال. از مدت‌ها قبل ما با این چیزها خداحافظی کرده‌ایم.»
یکی از موضوعاتی که رئیس‌کل بانک مرکزی در سال ۱۳۹۸ درباره حذف چهار صفر گفته بود، کاهش حجم اسکناس و هزینه‌ها و واردشدن مسکوکات به چرخه کار بود. در میزگرد ماهنامه عصر تراکنش به این سؤال پرداخته شد که با توجه به فرهنگ مردم در استفاده از کارت‌های بانکی، آیا چنین امری امکان‌پذیر است که شاهد استفاده از پول خرد و حل مسئله کارمزد باشیم؟
محمدرضا جمالی، مدیرعامل شرکت نبض‌افزار در پاسخ به این سؤال این‌طور گفته بود: «هر کشوری که این کار را کرده، ابتدا اصلاحات اقتصادی را در نظر گرفته و هر جا این موضوع را در نظر نگرفته، مشکلی در سیستم آن ایجاد شده است. ما مشکلاتی در نظام‌های پرداخت داریم که خود این سیستم موجب تورم است. بانک مرکزی می‌گوید سکه ۵۰۰ تومانی ضرب نمی‌کنم؛ چراکه صرفه اقتصادی ندارد. سکه ۵۰۰ تومانی ۸۰۰ تومان هزینه دارد، درحالی‌که این همه آلیاژ وجود دارد و می‌توان آن را با هزینه خیلی کمتر با نیکل کروم و امثال آن ضرب کرد. در حقیقت آلیاژ را می‌توان تغییر داد، حتی می‌توان سکه پلیمری زد. طبق صحبت‌های رئیس‌کل بانک مرکزی با حذف چهار صفر می‌توان استفاده از اسکناس و مسکوک را احیا کرد. چرا در حال حاضر نمی‌توانیم این کار را انجام دهیم؟ همین‌الان هم این کار باید انجام شود. بانک مرکزی باید محاسباتش را درست کند و بداند به‌ازای هر سکه‌ای که ضرب نمی‌کند، چقدر باعث تورم می‌شود و در نهایت مجبور به تزریق دلار و طلا به بازار می‌شود. به عبارتی فلز کم‌ارزش ضرب نمی‌شود و سرمایه‌های کشور با سکه‌های طلا از دست می‌رود.»
نیما نامداری، معاون سابق توسعه و نوآوری شرکت تجارت الکترونیکی ارتباط فردا نیز در این میزگرد این‌طور بیان کرد: «باید دید سیاست‌گذار از حذف چهار صفر چه هدفی را دنبال می‌کند؟ به طور بالقوه چهار هدف را می‌تواند داشته باشد که یکی از آنها اثر روانی است که مثلاً ارزش پول ملی تقویت شود و به اعتقاد من این هدف اصلاً محقق نمی‌شود. اثر دیگر می‌تواند به لحاظ بحث محاسباتی و سهولت حسابداری باشد. اگر من تصمیم‌گیر بودم برای تحقق این هدف یک صفر را حذف می‌کردم که ریال به تومان تبدیل شود و طبق عادت مردم حرکت کنم و بعد از آن گام بلند بعدی را برای سه صفر برمی‌داشتم.»
سیدولی‌اله فاطمی اردکانی، بنیان‌گذار گروه توسن در این میزگرد مخالف حذف ۴ صفر از پول بود و در این باره گفت: «من این را قبول ندارم که پول فقط اسکناس است. چرا برای کاهش هزینه، سکه دیجیتال نداشته باشیم؟ اگر از منظر هزینه نگاه کنیم راه‌حل می‌تواند حذف چهار صفر نباشد. به‌خصوص با توجه به نگرانی حجم پول نسبت به شبه‌پول. مقوله هزینه احتمالاً دیده نشده است؛ چراکه راه‌حل‌های دیگری وجود دارد. با توجه به فناوری‌های سال ۲۰۱۹ می‌توانیم راه‌حلی که سایر کشورها، سال‌ها قبل رفتند را نرویم. با توجه به فناوری‌های روز حذف چهار صفر راه‌حل نیست. دلیل تورم این نبوده و بحث گرد کردن هم خیلی مطرح نیست. کل این طرح برای کشور سودمند نیست و اقتصاد ما آن را لمس نمی‌کند.»
۱۴۰۳ و دولت مجدد خواستار حذف ۴ صفر
چندین و چند سال است که از مطرح‌شدن طرح حذف ۴ صفر از پول ملی می‌گذرد و در تمام این سال‌ها اراده قوی برای انجام آن وجود نداشته است. اکنون که در ۳ ماه پایانی سال ۱۴۰۳ هستیم مجدد دولت خواستار حذف ۴ صفر از پولی ملی و تبدیل ریال به تومان شد. لایحه اصلاح قانون پولی و بانکی کشور که به‌منظور حذف ۴ صفر از پول ملی و اصلاح نظام پولی کشور تهیه شده، به مجلس شورای اسلامی تقدیم شده است. این لایحه که بر اساس پیشنهاد هیئت‌وزیران دولت دوازدهم و در جلسه مورخ ۱۳ مرداد ۱۳۹۸ به تصویب رسیده بود، توسط رئیس دولت چهاردهم به عنوان لایحه یک فوریتی به مجلس ارائه شد.
اکنون که بار دیگر زمزمه برداشتن صفرها از پول ملی به گوش می‌رسد، باید منتظر ماند و دید که آیا این اتفاق که تا به الان ۲ دهه است از مطرح‌شدن آن می‌گذرد، می‌تواند اجرایی شود یا خیر. البته که به نظر می‌رسد باز هم این طرح بدون داشتن هیچ سیاست ضد تورمی مجدد مطرح شده است.