پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
هفته گذشته فضای بانکداری الکترونیکی کشور تحت تاثیر پیاده‌سازی طرحی ملی قرار گرفت که داد همه را درآورد. اول بخشی از حرف‌های مردم درباره طرح چکاوک را بشنویم که قرار است جابجایی فیزیکی چک بین بانک‌ها را به زباله‌دانی تاریخ بفرستد.
«عجب شاهکاری! عجب اعتباری داد به دسته‌چک این چکاوک!»، «از 20 تا چكی که به‌حساب خواباندم، 15 تایش عودت شده! يعني چي؟»، «سامانه خوبی است به‌شرط اینکه قبلا بسترش آماده می‌شد، نه اینکه بعضی بانک‌ها یا شعب انجامش دهند و بعضی‌ها نه؛ یا اینکه بانکی با بدبختی و مکافاتِ کندی خطوط مخابراتی یک چک را اسکن کند و بفرستد و بانک مقصد با کمال خونسردی تیکِ عودت بزند.» «از طلا گشتن پشیمانیم؛ لطف کرده ما را مس که سهل است، حلبی کنید. الان دو ماه است که طرح چکاوک در قزوین اجرا می‌شود. خدا پدر کِلِر و فاکس قدیم را بیامرزد. الان دیگر بانک طرف حساب وصولی نمی‌دهد و خودش را راحت کرده و در جواب بانک ارسال‌کننده می‌نویسد به علت قطعی سیستم، قابل پرداخت نیست و معمولا این به دلیل کسر موجودی و به درخواست صاحب حساب از بانک خودش صورت می‌گیرد و هیچ‌کسی هم انگار نظارت نمی‌کند.»، «من پیش‌ازاین چک هر بانکی را که در حسابم می‌گذاشتم پس از وصول در تاریخ موردنظر در همان روز پول به حسابم واریز می‌شد؛ ولی الان پول در تاریخ چک توسط بانک وصول می‌شود ولی یک یا دو روز بعد به حسابم واریز می‌شود. در این فاصله زمانی یکی‌دوروزه پول من کجا می‌ماند خدا می‌داند. این‌جوری قرار بود با اجرای این طرح به افزایش اعتبار چک کمک کنند!؟»، «بنده به‌عنوان کارمند یک بانک خدمت مردم عزیز دوستانه عرض می‌کنم که به‌هیچ‌وجه چک‌هایی که پولش را در زمان کوتاهی نیاز دارند را به‌حساب نخوابانند. اگر پولش رو فوری نیاز دارید چک‌ها را دستی وصول کنید. با توجه به محدودیت زیرساخت و منابع انسانی شعب چک‌هایی که به‌حساب واگذار شود، قطعا با تاخیر چندین روزه به‌حساب واریز خواهد شد.» این‌ها فقط چند نمونه از اعتراض‌های مردمی است که بعد از اجرایی شدن طرح چکاوک در تهران، مشتریان بانک‌ها اظهار کرده‌اند؛ اما داستان چه بود؟
.
چکاوک داریم تا چکاوک
«چکاوَک» پرنده‌ای است خوش‌آواز با پروبال رگه‌رگه و قهوه‌ای‌رنگ که اغلب در حال پرواز آواز می‌خواند؛ اما راستش را بخواهید این چکاوکی نیست که داد مشتریان بانک‌ها را در آورده است؛ ما می‌خواهیم از چکاوکی صحبت کنیم که قرار بود «اعتماد عمومی را به چک برگرداند».
در روزهای پایانی سال 91 بود که شورای پول و اعتبار در مصوبه‌ای طراحی و پیاده‌سازی سامانه چکاوک را با هدف ساکن‌سازی لاشه چک و با قابلیت پذیرش و پردازش الکترونیکی چک‌های کاغذی بین‌بانکی و انجام تراکنش‌های الکترونیکی با استفاده از سامانه پایاپای الکترونیکی (پایا) الزامی اعلام کرد.
در طول این سال‌ها هر چند وقت یک‌بار مقامات ارشد بانک مرکزی از چکاوک و مزایای ویژه آن برای سیستم بانکی و مشتریان بانک‌ها می‌گفتند تا اینکه از روز شنبه ششم دی‌ماه به بعد کم‌کم مشتریان بانک‌ها متوجه یک تغییر عجیب‌وغریب در حساب‌کتاب‌های بانکی‌شان شدند؛ چک‌هایی که به‌حساب می‌خواباندند که به حسابشان واریز شود، سر موعد نقد می‌شدند ولی پولی به حسابشان واریز نمی‌شد و از 24 ساعت تا 4 روز زمان طول کشیده که پول به‌حساب مشتری واریز شود! پولی که خیلی‌ها روی آن حساب کرده بودند، به زخم کارهایشان بزنند یا حتی چک‌های خودشان را با آن پاس کنند. سیل تماس‌ها و مراجعه مشتریان سردرگم به بانک‌ها برای اینکه بفهمند چه شده است همه را به یک جواب می‌رساند: «از شنبه ششم دی‌ماه چکاوک در بانک‌های تهران عملیاتی شده است.» اتفاق بزرگ و حساسی که واقعا باید انجامش را به فال نیک گرفت و حتی باید چندسال زودتر از این‌ها منتظر پیاده شدن چنین طرحی می‌بودیم. به‌عبارت‌دیگر ساختار چکاوک لازمه سیستم بانکی کشور است؛ اما پس مشکل چه بود که داد مردم درآمد؟
.
مشکل کجا بود؟
بانک مرکزی در حالی از روز شنبه ششم دی‌ماه سامانه چکاوک را در استان تهران اجرایی کرد که انتظار می‌رفت اجرای چنین طرح با اهمیت و مهمی با اطلاع‌رسانی گسترده‌ای همراه می بود، چراکه گزارش‌های رسیده از شعب بانکی حکایت از ابهامات شدید مردم در خصوص نحوه کارکرد این طرح دارد؛ طرحی که اگر قبل از اجرای آن مشتریان بانک‌ها به شکل درست در جریان سازوکار این طرح قرار می‌گرفتند، این‌همه آشفتگی و سردرگمی برای مردم پیش نمی‌آمد.
همین کافی است که انگشت تقصیر را به سمت ضعف شدید بانک مرکزی در اطلاع‌رسانی یا به‌عبارت‌دیگر، ضعف مدیریت روابط عمومی بانک مرکزی نشانه بگیریم. ضعفی که تاکنون بارها و بارها خودش را نشان داده ولی دریغ از یک حرکت؛ آخرین دستاورد ضعفِ روابط عمومی بانک مرکزی را هم می‌توان در عقب‌نشینی بانک مرکزی در اجرای طرحِ درست دریافت کارمزد از تراکنش‌های کارتخوان از دارنده کارتخوان دید.
.
چرا مردم معترض شدند؟
سیستم چکاوک از ششم دی‌ماه با هدف اعتباربخشی به چک و کاهش زمان وصول چک در برخی بانک‌های کشور راه‌اندازی شد. باآنکه زمان زیادی از اجرای این طرح نگذشته است، اما تاکنون اعتراض‌های زیادی به همراه داشته است. بسیاری از مشتریان می‌گویند نه‌تنها زمان وصول چک در این طرح کوتاه‌تر نشده بلکه گاهی تا بیش از سه روز هم به طول می‌انجامد. برخی نیز از سقف وصول چک از یک حساب شکایت می‌کنند و می‌گویند اجازه ثبت بیش از صد چک در روز از یک حساب وجود ندارد.
.
چه شد که چکاوک به وجود آمد؟
در روش سنتی پردازش چک‌های بین‌بانکی در کشور، مشتری لاشه چک را به بانک ارائه و رسید دریافت می‌کرد. این چک‌ها، روزانه جمع‌آوری و به اتاق پایاپای فرستاده می‌شد و در آنجا چک‌ها بر اساس بانک متعهد تفکیک می‌شد و به نماینده بانک تحویل می‌شد. اطلاعات مربوط به چک‌های تحویل گرفته‌شده از اتاق پایاپای در سیستم هر بانک ثبت‌شده و پس از بررسی و تفکیک چک‌ها به شعب موردنظر برای پرداخت وجه چک در صورت وجود موجودی و صدور گواهی عدم پرداخت در صورت بروز مشکلات مربوطه ارسال می‌شد. درنهایت لاشه چک‌های برگشتی به اتاق اسناد بانکی توسط اداره پایاپای هر بانک واگذار می‌شد.
ازجمله مشکلات این روش، کاهش کنترل بانک مرکزی بر حدود بدهکاری بانک‌ها، اشتباهات انسانی در درج اطلاعات مربوط به چک‌ها، کندی انجام عملیات مربوط به تسویه چک‌ها خصوصا در چک‌های بین استانی، ایجاد تشکیلات عریض و طویل جهت پردازش چک‌های بین‌بانکی در سراسر کشور، تحمیل هزینه‌های زمانی، انسانی و مالی به سیستم بانکی، ریسک ناشی از حمل‌و‌نقل فیزیکی لاشه چک‌ها بود.
پس از روش سنتی، روش کلر توسط برخی از فعالان باتجربه بانکی در خارج از بانک مرکزی راه‌اندازی شد. در این روش تصویر چک‌ها با لوح فشرده به اتاق کلر می‌رفت و همان روند پیشین تکرار می‌شد. ب
انک مرکزی برای حل این مشکلات و نیز کاهش تعداد چک‌های برگشتی، طرح چکاوک را کلید زد. طرح چکاوک یا همان سامانه انتقال تصویر چک، از سیستم‌های پیش‌بینی‌شده در طرح نظام جامع پرداخت از سال 1380 است. این سامانه به‌منظور ساکن‌سازی لاشه چک، با قابلیت پذیرش و پردازش الکترونیکی چک با استفاده از سامانه پایا برای انتقال تصویر داده‌ها، با هدف حذف گردش فیزیکی چک‌ها بین شعب و واحدهای بانکی و به‌تبع آن کاهش مدت‌زمان تسویه چک‌ها، اعمال نظارت مستمر توسط بانک مرکزی و بانک‌ها بر جریان گردش وجوه و اعمال کنترل‌های قانونی و مقرراتی در اداره نظام‌های پرداخت تعریف‌شده است.
.
چکاوک قربانی بی‌گناه
به گفته کارشناسان آگاه، چکاوک هم مانند هر سیستم دیگری در بدو اجرا مشکلاتی دارد که با توجه به بازخوردهای دریافتی نسبت به رفع آن دیر یا زود اقدام خواهد شد و این یک امر طبیعی در صنعت فناوری اطلاعات بانکی است؛ اما تمام این اتفاقات تا حد زیادی قابل پیش‌بینی بود و بانک مرکزی می‌توانست مردم را از بروز مشکلات احتمالی موقت آگاه کند و این اطمینان خاطر را به مردم بدهد که در صورت بروز مشکلات احتمالی، به‌صورت شبانه‌روزی برای حل آن‌ها تلاش خواهد کرد.
ساختار چکاوک لازمه سیستم بانکی کشور است. با آنکه چکاوک هدف مثبتی دارد و از طراحی خوبی برخوردار است، اما به نظر می‌رسد بانک مرکزی زمان مناسبی را برای پیاده‌سازی این طرح انتخاب نکرده است. در واقع بعد از ضعف بانک مرکزی در اطلاع‌رسانی درست به مردم پیش از عملیاتی شدن این طرح، عدم آمادگی سیستم بانک‌ها در اتصال به چکاوک باعث شده، زمان مورد نیاز برای عملیات وصول چک افزایش یابد. منابع آگاه می‌گویند یکی از اهداف چکاوک کم کردن هزینه و زمان وصول چک بوده است، که متاسفانه به خاطر عدم آمادگی بانک‌ها، عدم آمادگی کارکنان شعب بانک‌ها و حتی مقاومت در برابر استفاده از این سامانه و از همه مهم‌تر نبود زیرساخت ارتباطی و مخابراتی مناسب در کشور، باعث شده چکاوک با تمام مزایای مثبتی که به همراه دارد، داد همه را در بیاورد.
.
کدام استان‌ها به چکاوک متصل هستند؟
تاکنون 14 استان ازجمله استان‌های زنجان، قم، البرز، قزوین، سمنان، همدان، کرمانشاه، کردستان، لرستان، ایلام، مرکزی، گلستان، مازندران و استان تهران به طرح مبادله چک به‌صورت الکترونیکی پیوسته‌اند و طبق اعلام رئیس‌کل بانک مرکزی بناست تا پایان سال تمام استان‌ها به این طرح بپیوندند.
.
مزایای چکاوک چیست؟
با توجه اینکه یکی از ایرادات چک‌ها علاوه بر کاهش اعتماد عمومی به این ابزار پرداخت، استاندارد نبودن آن‌هاست (چراکه چک‌ها توسط بانک‌ها در رنگ‌ها و طرح‌ها و بعضا اندازه‌های مختلف صادر می‌شوند)، بانک مرکزی موضوع استانداردسازی چک‌ها را در دستور کار قرار داده است. استانداردسازی علاوه بر لحاظ فاکتورهای امنیتی امکان پردازش چک توسط سامانه را فراهم می‌کند. به همین خاطر بانک مرکزی درصدد آن برآمد که سامانه‌ای تحت عنوان چکاوک را برای سروسامان دادن معاملات چکی راه‌اندازی کند. با اجرای پروژه چکاوک، بانک مرکزی سامانه‌ای در اختیار بانک‌ها قرار می‌دهد که عملا آن‌ها را از گردش لاشه چک بی‌نیاز می‌نماید. درواقع اصل چک پس از اسکن در بانک بستانکار و درج اقلام اطلاعاتی آن در سامانه بایگانی خواهد شد.
یکی از مزایای این پروژه افزایش سرعت پردازش و نقد شوندگی چک‌هاست. با این سامانه چک‌ها در دورترین نقاط کشور حداکثر ظرف مدت 24 ساعت وصول می‌شود، درصورتی‌که در حال حاضر این فرایند با توجه به بعد مسافت و ضرورت حرکت فیزیکی چک در شبکه ممکن است چند روز‌به طول بینجامد. هر چند که در ابتدا بنا به دلایلی که گفتیم هنوز این هدف ممکن نشده است.
ویژگی دیگر این سامانه انسجام و یکپارچگی آن با سایر سامانه‌های ملی پرداخت، مانند ساتنا و پایا است. این انسجام علاوه بر تسریع و سهولت فرایند تسویه بین‌بانکی و واریز وجوه به‌حساب مشتریان، امکان نظارت و کنترل بر فرایند نقد شوندگی چک و دسترسی به آمار و اطلاعات مربوط به چک‌های برگشتی را به‌صورت برخط در اختیار بانک مرکزی قرار می‌دهد. درواقع با ایجاد این سامانه یکی دیگر از اجزاء بانکداری الکترونیک محقق می‌گردد. استاندارد نمودن و یکپارچگی در صدور دسته‌چک و پردازش الکترونیکی چک‌ها از طریق فناوری تصویربرداری، عدم نیاز به گردش لاشه چک، افزایش سرعت پردازش و نقد شوندگی چک‌ها و انسجام و یکپارچگی با سایر سامانه‌های ملی پرداخت نظیر ساتنا و پایا ازجمله مزایای سامانه چکاوک است.
در سامانه چکاوک به دلیل اینکه چک‌ها به‌صورت الکترونیکی مبادله می‌شوند، اسناد دیگر بانک‌ها به‌راحتی تشخیص داده می‌شود و امکان سوءاستفاده کاهش می‌یابد. با اجرایی شدن چکاوک، مشتری، چک را به بانک خود تحویل می‌دهد. شعبه تحویل‌گیرنده چک پس از اسکن چک، تصویر چک را به همراه برخی اطلاعات نظیر شماره حساب و نام ذینفع، یا به‌صورت دستی و یا با استفاده از بارکد خوان به سامانه منتقل کرده و پس از تایید شعبه، تصویر چک به همراه اطلاعات موردنیاز به بانک بدهکار منتقل می‌شود.
شعبه پرداخت‌کننده پس از کنترل اطلاعات و کنترل موجودی حساب مشتری در صورت کفایت حساب، چک را پاس کرده و در غیر این صورت در سامانه اعلام عدم‌کفایت موجودی می‌نماید. بانک بستانکار نیز بر اساس نتیجه اعلام‌شده توسط بانک بدهکار وجه موردنظر را به‌حساب مشتری واریز می‌نماید. نکته حائز اهمیت این است که سامانه چکاوک مسئولیت تبادل تصاویر و اطلاعات چک را بر عهده دارد و عملیات تسویه بانک و مشتری و بانک بستانکار با بانک بدهکار از طریق سامانه پایا و ساتنا صورت می‌پذیرد.
همه این‌ها دلیل روشنی است بر اینکه طرحی مثل چکاوک نه‌تنها به نفع سیستم بانکی، بلکه به نفع همه مشتریان سیستم بانکی است؛ اما آنچه جای تفکر دارد ضربه‌ای است که به اعتماد عمومی نسبت به سیستم بانکی وارد شده که بزرگ‌ترین دلیل آن را می‌توان ضعف بانک مرکزی در اطلاع‌رسانی درست در خصوص این طرح دانست.
رسول قربانی – افسانه آتش افروز
منبع: هفته‌نامه عصر ارتباط؛ شماره 691