شبکه‌های اجتماعی، بستر تحقق بانکداری اسلامی

مینا والی؛ هفته‌نامه شنبه / سال‌های میانی دهه اول هزاره جدید، بحران مالی جهان باعث توجه و رشد دو حوزه کاملاً مجزا شد: فین‌تک و استارت‌آپ‌های فناوری از دل این بحران بیرون آمدند و دور ماندن بانک‌های اسلامی جهان از بحران، توجه‌ها را به این شیوه از بانکداری جلب کرد. شبکه‌های اجتماعی که چهره جهان را تغییر داده فرصت مناسبی برای پیاده‌سازی بانکداری اسلامی در اختیار همه قرار داده است. حتی در کشورهایی که از بانکداری اسلامی دور هستند، همین که بانک‌های اسلامی در زمان بحران، دچار بحران نشدند، به‌اندازه کافی کنجکاوی‌برانگیز هست. بانکداری اسلامی نوعی از بانکداری است که با احکام اسلام به‌ویژه درزمینهٔ ربا و رباخواری همخوانی دارد. بانک‌ها چه‌کار می‌کنند؟ آن‌ها نهادهای امانت‌داری هستند که درزمینهٔ نقل‌وانتقال پول، سرمایه و اوراق بهادار، وصول مطالبات، صدور حواله‌های تجاری، اعطا وام، تأمین اعتبار، انتشار اسکناس و اوراق بهادار فعالیت می‌کنند. اگر این فعالیت‌ها طبق قوانین اسلام و به دور از رباخواری باشد، مطابق بانکداری اسلامی خواهد بود.

در بانکداری اسلامی، سپرده‌گذار پول خود را تحت عقد وکالت در اختیار بانک قرار می‌دهد و بانک نیز، به‌عنوان وکیل پول را به چرخه اقتصاد وارد می‌کند و سود حاصل می‌شود. بانک حق‌الزحمه خود را برمی‌دارد و مابقی را به مشتری تحویل می‌دهد. تا پیش از گسترش شبکه‌های اجتماعی پیاده‌سازی این ایده اگر نگوییم غیرممکن اما سخت و دشوار بود. حالا به کمک شبکه‌های اجتماعی و استارت‌آپ‌های فین‌تک اتفاق‌هایی در دنیا رخ داده که بانکداری اسلامی هرگز به این آسانی نبوده است.

بانکداری مبتنی بر شبکه‌های اجتماعی، رویکردی نوظهور در بانکداری خرد است که فرآیندهای قرض‌دهی و روابط بین قرض‌دهندگان و مؤسسات مالی را شفاف می‌کند؛ یعنی قرض‌دهی و وام‌دهی که قرار بود در یک بانک اتفاق بیفتد، با کمک ابزارهایی مانند وام‌های نفربه‌نفر یا طرحی که همه برای یک موضوع و به‌قصد خاصی پول جمع کنند، از طریق شبکه‌های اجتماعی می‌تواند گسترش یابد. علت اینکه بانک‌های اسلامی با مبانی تئوریک بانکداری اسلامی فاصله گرفته‌اند، عدم دسترسی بانک‌ها به اطلاعات مشتری و عدم دسترسی مشتریان به اطلاعات بانک‌هاست. همیشه اطلاعات درون بانک مانند جعبه سیاه برای مشتری است کما اینکه بسیار رایج و مرسوم است که مشتری دو دفتر داشته باشد؛ یکی برای بانک و یکی برای خودش، یعنی اطلاعاتش را همیشه نسبت به بانک مخفی کرده است. درنتیجه بانک به اطلاعات او دسترسی ندارد و وقتی می‌خواهد در یک فعالیت اقتصادی مشارکت کند، اولین سؤالی که برای بانک مطرح می‌شود این است که من چگونه به این مشتری اعتماد کنم؟ درحالی‌که شبکه‌های اجتماعی می‌توانند در این زمینه کمک کنند.

شبکه‌های اجتماعی یک ابزار کمکی بسیار مفید هستند برای اینکه ما به بانکداری اسلامی برسیم، چرا که یکی از ویژگی‌های بانکداری اسلامی است که درعین‌حال که سود را قبول دارد و می‌گوید بانک اسلامی موسسه خیریه نیست بلکه یک بنگاه اقتصادی است و سود نیز در محور قرار دارد اما هدف غایی سود به‌تنهایی نیست، بلکه در کنارش مسئولیت‌های اجتماعی بانک قرار می‌گیرد. این بحث می‌تواند به پیشبرد این هدف کمک کند. یکی از مباحث مطرح‌شده بحث شفافیت اطلاعاتی است. این موضوع به‌صورت دقیق هم‌راستا با بانکداری اسلامی است؛ چون دومین عنصری که بانکداری اسلامی بعد از بحث ممنوعیت ربا روی آن دست می‌گذارد و تأکید جدی دارد، بحث ممنوعیت غرر است؛ غرر به این معنا که معاملات بانک با مشتریانش به‌گونه‌ای باشد که مسئولیت‌ها،‌ امتیازات و حقوقش شفاف نباشد.