پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
مفهوم چک الکترونیکی طی پروژه‌ای از FSTC (مخفف عبارت Financial Services Technology Consortiurn)، شرکت سرویس‌های نوین مالی گسترش داده‌شده است. اولین بار چک الکترونیکی توسط خزانه‌داری ایالات‌متحده برای اینکه پرداخت‌های کلان را در سطح اینترنت بسازند، به کار گرفته شد.
این شرکت دارای ۱۰۰ عضو است که شامل تعدادی از بانک‌های بزرگ، کارپردازان فنی امور مالی، دانشگاه و لابراتوارهای تحقیقاتی است. کار فنی روی پروژه چک الکترونیکی در چند مرحله تولید ایده‌های جدید، انجام تحقیقات اولیه، ساخت و تثبیت نمونه‌های اولیه، به‌قاعده درآوردن خصوصیات برای سیستم آزمایشی و اجرایی سیستم آزمایشی انجام شد. چک الکترونیکی، نسخه الکترونیکی یا به عبارتی نسخه نمایشی چک کاغذی است که شامل تمامی اطلاعات چک می‌شود و می‌توانند با همان ارزش و چارچوب قانونی چک‌های کاغذی پایه‌ریزی شوند.
چک الکترونیکی به همان روش چک‌های کاغذی عمل می‌کند، اطلاعات چک الکترونیکی به‌وسیله ترمینـال‌های دریافـت‌کننده به بانک دریافت‌کننده (بانک واگذارنده) واگذار می‌شود. دریافت‌کننده‌های الکترونیکی، چک الکترونیکی را که نوعی اعتبار رسیده محسوب می‌شود، در قالب سپرده دریافت می‌کنند و سپس آن را به بانک‌های پرداخت‌کننده (بانک عهده) می‌سپارند. بانک‌های پرداخت‌کننده (بانک عهده) چک الکترونیکی را تأیید و حساب مرتبط با چک را شارژ می‌کنند.
در حال حاضر در دنیا، سیستمی برای تبدیل چک‌های کاغذی به چک الکترونیکی وجود دارد. این سیستم، LML Payment System (چک الکترونیکی پیاده‌شده در بانک‌های کانادا) نام دارد. در این سیستم، مشتری چک کاغذی را در مرحله خرید ارائه می‌کند. چک از طریق یک دستگاه چک‌خوان گرفته‌شده و اطلاعات حساب بانکی همراه با مبلغ چک اخذ می‌شود و به عملیات الکترونیکی تبدیل می‌شود. از این طریق، معامله مورد موافقت قرار می‌گیرد یا رد می‌شود. این عمل شبیه عمل Credit Card است و به‌طور الکترونیکی، برای تسویه و پرداخت مشتری به کار می‌رود؛ سامانه چکاوک نیز این‌گونه عمل می‌کند. به این کار اصطلاحاً Electronic Check Conversion می‌گویند. ازجمله مشخصه‌های این سیستم می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- امکان ارائه مجدد چک‌های الکترونیکی (شامل چک‌های برگشتی)
- بازبینی چک‌های الکترونیکی، به‌گونه‌ای که بازبینی چک‌های کشیده‌شده در بانک اطلاعاتی، با تقلیل یافتن تعداد چک‌های اشتباهی که توسط مشتری دریافت می‌شود، خسارت وارده به آن‌ها را کاهش می‌دهد.
- سرویس وصول چک‌ها (Check Collection) وجوه را با سرعت بیشتری در دسترس قرار می‌دهد و حداکثر ظرف ۴۸ ساعت، به‌حساب مشتری افزوده می‌شود؛ به‌این‌ترتیب چک‌های برگشتی نیز حداکثر ظرف ۴۸ ساعت قابل‌شناسایی خواهد بود.
- هزینه‌های وصول و درصد ریسک‌پذیری را کاهش می‌دهد.
این سیستم قادر است گزارش‌هایی هم به‌صورت ریز و هم به‌صورت کلی در دسترس مشتری قرار دهد؛ گزارش‌هایی که در هر زمان امکان تولید آن وجود دارد، خواه برای تسویه‌حساب‌ها در پایان روز خواه به‌منظور استعلام و رسیدگی در طول روز. گزارش‌های ریز، شرح جزئیات عملیات را با ذکر نوع پردازش آن، شماره مجوز و موقعیت و مقدار نمایش می‌دهد. گزارش خلاصه نیز مواردی چون بدهکاران و بستانکارها را نشان می‌دهد.
.
الزامات موردنیاز برای چک الکترونیکی
تحقق تبادل چک الکترونیکی در شبکه بانکی بدون زیرساخت شبکه مناسب، سوئیچ تبادل چک الکترونیکی، نرم‌افزاری جهت ارسال و دریافت چک با سوئیچ (ایستگاه کاری)، سامانه تسویه ناخالص آنی (ساتنا) برای تسویه بین‌بانکی وجوه چک ممکن نخواهد بود.
در حال حاضر سوئیچ مرکزی تبادل چک عملیاتی است و برای بانک‌های کشور نرم‌افزار ایستگاه کاری روی بستر وب تأمین‌شده و بانک‌ها می‌توانند چک‌های عادی و رمزدار خود را از طریق این بستر تبادل کنند. یکی از فازهای مهم سامانه چکاوک، طراحی و چاپ چک استاندارد و ایمن برای بانک‌های کشور بوده که این مهم در بانک مرکزی در حال انجام است تا با استاندارد کردن برگه چک در بانک‌ها به لحاظ رعایت موارد امنیتی امکان جعل برگه چک در بانک‌ها را کاهش دهد.
از دیگر تمهیدات، افزودن شماره استعلام روی برگه‌های چک است که در این خصوص بانک مرکزی روی برگه‌های چک جدید، شماره‌ای تحت عنوان شماره استعلام قرار داده که مشتری در لحظه دریافت چک بتواند با استعلام شماره شناسه مزبور از طریق پیامک، تلفن و سایت‌های اطلاع‌رسانی، در خصوص اعتبار صادرکننده چک اطلاعاتی حاصل کند. همچنین فرآیندی طراحی‌شده تا دسته‌چک‌های صادرشده از طریق پست در اختیار مشتری بانک قرار گیرد، بدین ترتیب این امکان فراهم می‌شود که در خصوص ارائه دسته‌چک غربالگری انجام شود و افراد دارای اعتبار کافی بتوانند از این ابزار پرداخت استفاده کنند.
.
نحوه عملکرد چکاوک
سامانه چکاوک برای پذیرش و پردازش الکترونیکی چک‌های کاغذی بین‌بانکی و انجام تراکنش‌های مبتنی بر آن‌ها به‌صورت کاملاً الکترونیکی راه‌اندازی شد. لذا تمامی چک‌های عادی و رمزدار بین‌بانکی کشور از طریق این سامانه تبادل می‌شوند. درصورتی‌که یک بانک همزمان نقش بانک عهده و واگذارنده را داشته باشد، چک درون بانکی محسوب می‌شود و چک خارج از مجموعه چکاوک پردازش می‌شود. به‌طور مثال چنانچه چکی بر عهده بانک ملت باشد و دریکی از شعب بانک ملت واگذار شود، چون چک دیگر نقش چک بین‌بانکی را ندارد، لذا در سامانه چکاوک پردازش نمی‌شود. در صورت مجوز بانک مرکزی، سامانه چکاوک قابلیت پذیرش چک‌های درون بانکی را نیز خواهد داشت.
.
مدیریت چالش‌ها در زمان کوتاه
شرکت خدمات انفورماتیک به دلیل سابقه‌اش در تأمین زیرساخت‌های بانکی به‌خصوص سامانه‌های حاکمیتی در کشور دارای نیروی انسانی متخصص است. سامانه چکاوک اولین سامانه بانکی کشور است که نرم‌افزار ایستگاه کاری آن در بیش از ۲۰ هزار شعبه بانکی (شعب تمامی بانک‌های کشور) اجرا می‌شد. همچنین اولین نرم‌افزار بانکی است که حجم هر تراکنش آن به بیش از ۱۰۰ کیلوبایت می‌رسید. طبیعتاً در چنین شرایطی وجود شبکه‌ای قدرتمند و سخت‌افزارهایی که بتواند در چنین شرایطی سرویس موردنیاز را مهیا سازد و همچنین نرم‌افزاری که بتواند در چنین حجمی فعالیت کند یک اقدام بی‌نظیر در عرصه بانکی به شمار می‌رود. تهیه و تأمین هرکدام از بخش‌های عنوان‌شده نظیر شبکه، سخت‌افزار و نرم‌افزار موردنیاز جزو چالش‌های پروژه چکاوک بوده که این چالش‌ها با موفقیت طی شده است.
.
نیمه آنلاین بودن کاستی یا الزام
با اجرای پروژه چکاوک، سامانه‌ای در اختیار بانک‌ها قرارگرفته که عملاً آن‌ها را از گردش لاشه چک بی‌نیاز می‌کند و بر اساس معماری سامانه چکاوک، چک پس از اسکن در بانک واگذارنده و درج اقلام اطلاعاتی در سامانه بایگانی، به‌صورت آنلاین و بلادرنگ در کارتابل بانک عهده قرار می‌گیرد و توسط کاربر بانک عهده، صحت و درستی اطلاعات چک بررسی می‌شود و بنا بر ماهیت کسب‌وکار چک در انتهای روز کاری فایل‌های مانده خالص دوجانبه به همراه دستورات واریز و برداشت به بانک‌های بستانکار و بدهکار در سامانه محاسبه و برای بانک‌ها ارسال می‌شود. ازآنجاکه نیاز به کنترل انسانی جهت تعیین وضعیت چک است، این مهم خود فرآیند را از حالت کاملاً آنلاین خارج و منوط به روال‌های انسانی می‌کند. این ماهیت کسب‌وکار چک باعث می‌شود سامانه چکاوک به‌صورت نیمه آنلاین باشد، لذا با توجه به معماری و استانداردهای سامانه چکاوک، روند نیمه آنلاین سامانه از امنیت آن نمی‌کاهد.
بانک‌ها موظف‌اند فایل‌های دستورات واریز و برداشت خود را در مدت‌زمان تعیین‌شده توسط بانک مرکزی در سامانه بانکی خود اعمال کنند، در صورت تصمیم شورای پول و اعتبار و بانک مرکزی، سامانه چکاوک این قابلیت را دارد که مرحله پرداخت چک نیز آنلاین صورت پذیرد. در حال حاضر سامانه چکاوک بر اساس استانداردهای امنیت مهندسی نرم‌افزار، از بستر شبکه‌ای امنی برخوردار است. با عنایت به این نکته که بانک‌ها درحال‌توسعه سامانه ایستگاه کاری خود هستند، شایسته است در رویکردهای آتی، بانک‌ها با استفاده از ابزار رمزنگاری، اطلاعات چک را به‌صورت رمزنگاری‌شده تبادل کنند تا امنیت تبادل اطلاعات چک را دوچندان سازند.
.
تبادلی امن با چکاوک
سامانه چکاوک با رعایت اصول بین‌المللی مربوطه در راستای برپایی سرورهای اصلی و پشتیبان برای مقابله با بحران‌های طبیعی و حوادث غیرمترقبه و قهری و همچنین محافظت از اطلاعات موجود در آن، فراهم‌شده است. علاوه بر این شبکه سامانه چکاوک، در بستر امن و شبکه ملی بین‌بانکی NIBN، با رعایت کامل سازوکار امنیتی لازم پیاده‌سازی شده که تمامی سامانه‌های ساتنا و پایا و شتاب و شاپرک شرکت خدمات انفورماتیک در این محیط امن مستقرند و مطابق با استانداردهای امنیتی، پروتکل تبادل داده‌ای شبکه سامانه چکاوک، SSL است. درصورتی‌که بانک‌ها سامانه خود را جایگزین ایستگاه کاری چکاوک کنند، باید برای امنیت در نقاط دریافت و ارسال چک در سامانه‌های خود، تمهیدات و تدابیر لازم را لحاظ کنند.
گاه امکان کنترل جعل برگ چک روی کاغذ عادی و پذیرش چک و عدم شناخت دقیق کاربری شعبه پذیرنده (همان درج اطلاعات صحیح روی اوراق جعلی)، امکان جعل روی اطلاعات پس از تصویربرداری توسط کاربر شعبه (جعل اطلاعات روی اوراق اصلی) و امکان ناخوانا بودن اطلاعات توسط کاربر پذیرنده (نیاز به استفاده از استاندارد وضوح تصویری) به‌عنوان یک دغدغه از سوی متخصصان مطرح می‌شود که در پاسخ به این نگرانی‌ها باید گفت: طبق قوانین مسئولیت اعتبارسنجی از برگه چک در لحظه دریافت آن و همچنین بایگانی و نگهداری از لاشه چک بر عهده بانک واگذارکننده است. در هر چک واگذارشده توسط کاربر تمامی اطلاعات به‌صورت سیستمی ثبت و قابل‌پیگیری است. با راه‌اندازی طرح تکمیلی چکاوک به نام طرح صیاد امکان صدور یکپارچه دسته‌چک به‌صورت استاندارد فراهم‌شده که این استاندارد شامل جانمایی و محتوای اطلاعاتی و ایجاد وحدت رویه در شکل ظاهری چک‌ها و همچنین استفاده از کاغذ امن مانند کاغذ اسکناس برای کاغذ چک می‌شود که پارامترهای امنیتی را افزایش و جعل کاغذی چک را کاهش می‌دهد و با استفاده از تکنولوژی‌های خوانش (بارکد دوبعدی QR Code) تصویر به‌صورت داده اطلاعاتی، داده‌های ثابت چک به‌صورت کاملاً الکترونیکی ثبت می‌شود و خطای کاربری نیز کاهش می‌یابد که این قابلیت در سامانه چکاوک هم لحاظ شده و در صورت صدور مجوز بانک مرکزی، فناوری بارکد دوبعدی نیز در سامانه چکاوک، قابل‌استفاده است.
همچنین برای چک‌هایی که خوانایی لازم را ندارند، کاربر بانک واگذارنده می‌تواند چک را به دلیل عدم خوانایی قبول نکند و در این صورت چک بایستی به شعبه بانک عهده ارجاع شود. در خصوص استاندارد تصویری در کارگروه‌های تخصصی چکاوک قید شده است که تصاویر ارسال‌شده برای یک چک علاوه بر خوانایی بایستی حجمی کمتر از ۸۰ کیلوبایت داشته باشند.
نکته پایانی اینکه پس از راه‌اندازی طرح صیاد تنها یک‌شکل چک در کل کشور وجود خواهد داشت و بانک‌ها برای تبادلات درون بانکی هم از چک‌های چاپ‌شده استاندارد طرح صیاد استفاده خواهند کرد. چک‌های درون بانکی از طریق سامانه چکاوک تبادل نخواهند شد ولی بانک مرکزی اطلاعات این دسته از چک‌ها را از بانک‌ها دریافت خواهد کرد. بدین ترتیب اطلاعات کلیه برگه چک‌های موجود در شبکه بانکی در سامانه چکاوک قابل گزارش‌گیری خواهد بود.
سید محمد سعید طباطبایی
منبع: پیوست