پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
از بانکداری تا الکترونیکی / موانع گسترش بانکداری الکترونیکی در ایران کدام‌ها هستند؟
بیشتر سازمان‌ها به دنبال جذب مشتری و افزایش رضایتمندی هستند. ایـن مسئله به‌خصوص در بانک‌ها که در ارتباط دائم با مشتریان هستند، اهمیت ویژه‌ای دارد و از طرفی رقابت در بین بانک‌ها و مؤسسات قرض‌الحسنه و سایر اشکال جذب منابع پولی رو به افزایش است، لذا ایجاد مزیت رقابتی برای بقای بانک‌ها لازم و ضروری به نظر می‌رسد.
بانک‌ها برای کسب مزیت رقابتی پایدار، به اهمیت متمایز کردن خود از سایر مؤسسات مالی از طریق به‌کارگیری کانال‌های ارتباطی جدید پی برده‌اند. این امر منجر به توسعه و استفاده از کانال‌های جایگزین برای جذب مشتریان توسط بانک‌ها شده است.
شیوه نوین در ارائه خدمات بانکی که ارتباط بسیار نزدیکی با فنّاوری اطلاعات و ارتباطات دارد، ازجمله عوامل بسیار مهم در ایجاد مزیت رقابتی برای بانک‌ها و جذب مشتریان و رضایتمندی آن‌ها است.
بهره‌گیری از فناوری ارتباطات و اطلاعات باعث افزایش توان و سرعت پردازش اطلاعات، ارزان شدن نسبی قیمت خدمات، رواج استفاده از سامانه‌های مکانیزه، به وجود آمدن نظام‌های اطلاعاتی بهینه و دسترسی سریع و آسان به اطلاعات، امکان انجام محاسبات و مبادله داده‌ها با سرعت بسیار بالا و در پهنه جغرافیایی وسیع‌تر و دسترسی مشترک و همزمان به منابع اطلاعاتی شده است و عمیقاً روند زندگی را تغییر داده است.
توسعه و گسترش بانکداری الکترونیکی به‌عنوان یکی از کاربردهای فناوری اطلاعات و ارتباطات در بازارهای پولی و بانکی جهان، صنعت بانکداری الکترونیکی کشور را نیز در سال‌های اخیر به‌منظور به‌کارگیری این نوآوری به تکاپو وادار کرده است.
مزایای بانکداری الکترونیکی را می‌توان از دو جنبه مشتریان و بانک‌ها موردتوجه قرارداد. از دید مشتریان می‌توان به صرفه‌جویی در هزینه‌ها، صرفه‌جویی در زمان، دسترسی به کانال‌های متعدد برای انجام عملیات بانکی و دسترسی راحت به خدمات و… اشاره کرد. از دید بانک‌ها می‌توان از ویژگی‌هایی چون افزایش سودآوری، ایجاد و افزایش شهرت بانک‌ها در ارائه نوآوری، رفع محدودیت‌های زمانی و مکانی و گسترش حوزه فعالیت‌های بانکی و بازاریابی، افزایش کیفیت در ارائه خدمات به مشتریان، افزایش سرعت و کارایی و افزایش دقت و سلامت کاری و… نام برد.
به دلیل افزایش روزافزون تجارت الکترونیک و به‌کارگیری فناوری ارتباطات و اطلاعات، امروزه در اکثر کشورها بخش اعظم فعالیت‌های بانکداری از طریق سامانه‌های الکترونیکی و اینترنتی صورت می‌گیرد. با توجه به اینکه مبادلات پولی و مالی جزء لاینفک مبادلات تجاری است، درنتیجه طی چند دهه اخیر سامانه‌های پرداخت الکترونیکی به‌تدریج در حال جایگزینی با سامانه‌های پرداخت سنتی می‌باشند. در این میان بانک‌ها نیز با حرکت به‌سوی بانکداری الکترونیک و عرضه خدمات مالی جدید نقش شایان توجهی درافزایش حجم تجارت الکترونیکی داشته‌اند.
شبکه بانکی کشور با درک جایگاه و اهمیت فناوری اطلاعات در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی را در بخش سخت‌افزار، نرم‌افزار و بسترهای ارتباطی و مخابراتی انجام داده که از آن جمله می‌توان طرح جامع خودکارسازی سیستم بانکی، دستگاه‌های خودپرداز، بانکداری اینترنتی، بانکداری با موبایل، تلفن‌بانک، پایانه‌های شعب، انواع کارت‌های نقدی، اعتباری و بن کارت، دستگاه‌های کارت‌خوان، پایانه‌های نقطه فروش و یا طرح‌های جامع منابع انسانی را نام برد.
با توجه به اینکه فناوری اطلاعات هزینه‌های زیادی به بانک تحمیل نموده و قسمت زیادی از بودجه آن‌ها را به خود اختصاص می‌دهد، سرمایه‌گذاری در این حوزه باید با دقت و وسواس بیشتری صورت بگیرد.
توجه به اینکه بانکداری نوین نقش و کارکردی متفاوت دارد و اشکال بسیار پیچیده‌ای از خدمات بانکی را به مشتریان ارائه می‌کند، رشد بی‌برنامه آن و عدم توجه به پیامدهای آن ممکن است که حیات برخی از چرخه‌های سنتی اقتصاد را به خطر بیندازد و همچنین بی‌توجهی به توسعه بهنگام آن ممکن است صنعت بانکداری کشور را در منطقه و جهان صدمه زده و بقای آن را به چالش بکشد. این موضوع ازنظر تبعات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی نیز قابل‌بحث است. این امر عزم جدی مسئولان و مدیران اقتصادی کشور را می‌طلبد تا با مدیریتی علمی و کارآمد، هدایت تحولات صنعت بانکداری کشور را در راستای منافع ملی تنظیم کنند. به دلیل اینکه اکثر مطالب منتشر شده در مورد بانکداری الکترونیکی به مزایای آن می‌پردازند و به موانع موجود در راه گسترش آن توجه زیادی نمی‌کنند بنابراین ما در اینجا به اصلی‌ترین موانع گسترش بانکداری الکترونیکی در ایران می‌پردازیم که امید است موردتوجه قرار گیرد.
.
اصلی‌ترین معایب بانکداری الکترونیکی را می‌توان موارد زیر شمرد:
- خطرهای امنیتی
- ناآشنایی مردم با فناوری
- مناسب نبودن زیرساخت‌های فنی
- نبود برخی خدمات ویژه در بانکداری الکترونیک
.
الف) خطرهای امنیتی
یکی از بزرگ‌ترین معایب بانکداری الکترونیک به خطرهای امنیتی آن برمی‌گردد. در نظام جدید بانکداری افراد می‌توانند با به دست آوردن رمز اشخاص از حساب آنان برداشت کنند یا به‌طورکلی به حساب‌های اشخاص حمله کنند یا آن‌ها را از اعتبار ساقط کنند. این مشکل حتی برای شرکت‌های بزرگ هم وجود دارد. امروزه موارد بسیار زیادی از اشتباه در استفاده از سیستم و دست‌کاری در حساب‌های افراد در جای‌جای دنیا دیده شده است. این مشکل ازجمله اصلی‌ترین معایب بانکداری الکترونیک است.
نبود امنیت تبادل داده‌های شخصی در بستر الکترونیک تأثیر منفی زیادی در عدم رغبت مدیران و کاربران برای توسعه تجارت الکترونیک می‌گذارد، بنابراین بسترسازی مناسب درزمینه امنیت تبادلات داده‌های شخصی و محرمانه مانند اطلاعات پرداخت الکترونیک شامل شماره‌های حساب و رمز کارت و … ضرورت دارد.
عدم وجود قوانین مدون مناسب درزمینه برخورد با جرائم الکترونیکی، مانع جدی نیز در این راه محسوب می‌شود. همچنین در این زمینه می‌توان به مقبول نبودن اسناد و امضاهای الکترونیک در قوانین و مقررات جاری کشور اشاره کرد. به‌طورکلی، مسائلی چون قابل استناد بودن ادله الکترونیکی، قواعد حمایت از مصرف‌کننده، قواعد تبلیغ، حمایت از داده‌پیام‌های شخصی، حمایت از حقوق مؤلف در بستر مبادلات الکترونیکی و حمایت از اسرار و علائم تجاری به‌منظور حمایت از رقابت‌های مشروع، به‌طور کامل مسائل حقوقی تجارت الکترونیکی را در بر می‌گیرد. درزمینهٔ حقوق کیفری نیز معرفی جرائمی چون کلاه‌برداری و جعل، نقض حمایت از داده‌پیام‌های شخصی، نقض حقوق مصرف‌کننده، نقض قواعد تبلیغ، نقض حقوق مؤلف و نیز نقض اسرار و علائم تجاری در بستر مبادلات الکترونیکی و تعیین مجازات آن‌ها می‌تواند مؤثر باشد.
در این راستا بانک مرکزی به‌عنوان متولی نظام بانکی بایستی ترتیبی اتخاذ کند که زمینه بررسی‌های حقوقی همزمان با پیشرفت‌های بانکداری الکترونیک در کشور به‌منظور تبیین قوانین موردنیاز مهیا گردد؛ چراکه انتظار می‌رود بر اثر توسعه بانکداری الکترونیک، دعاوی ناشی از خروج غیرقانونی وجه از حساب مشتریان بانک‌ها و سایر مؤسسات اعتباری گزارش یابد و لذا دادگاه‌ها با انواع مختلفی از این دعاوی مواجه شوند. ازاین‌رو، مناسب است روابط حقوقی و قضایی در مواردی همچون مسئولیت مدنی بانک‌ها و نحوه اثبات دعاوی در رابطه بانک با مشتری مورد بازبینی قرار گیرند.
سیستم‌های بانکداری الکترونیکی اگرچه بسیار دقیق و کارا باشند ولی تا زمانی که از جنبه‌های حقوقی و امنیتی مورد تأیید قرار نگیرند مورد اقبال عمومی قرار نمی‌گیرند. لذا جهت‌گیری فنی و تبلیغی باید به سویی باشد که تکنولوژی به‌واقع با فراهم آوری آسایش فکری مشتری مورد پذیرش او قرار گیرد.
بر این اساس لازم است همزمان با توسعه بانکداری الکترونیک، رویه‌های حقوقی و قضایی نیز به‌صورت مناسبی توسعه یابد تا توانایی حل مشکلاتی که ممکن است در اثر الکترونیکی شدن روابط طرف‌های گوناگون عملیات بانکی به وجود آید را داشته باشند.
برای اینکه بتوان بانکداری الکترونیکی را به‌درستی در ایران اجرا کرد، باید از طریق وضع قوانین، اهمیت اسناد الکترونیکی را نیز در حد اسناد کاغذی بالا برد و همچنین چهارچوب‌های جزایی را برای مقابله با متخلفان در این زمینه، مشخص کرد.
.
ب) ناآشنایی با فناوری
یکی دیگر از معایب بانکداری الکترونیک ناآشنایی عده کثیری از افراد جامعه با آن است که از نبود آموزش‌های عمومی و زمینه‌های لازم فرهنگی و اجتماعی ناشی می‌شود. برای متداول شدن این شیوه بانکداری و استفاده مشتریان بانک از آن، به برگزاری دوره‌های آموزش شیوه‌های کار با نظام خدمات الکترونیک نیاز است. این مسئله در بیشتر کشورهای پیشرفته با برگزاری دوره‌های مختلف کوتاه‌مدت و عمومی تقریباً حل شده و تنها برای کشورهای درحال‌توسعه مطرح است. عدم اعتماد مردم به پول الکترونیکی از دیگر مشکلات پیش روی بانکداری الکترونیکی است. این عدم اعتماد باید با فرهنگ‌سازی و آموزش در رسانه‌ها از بین برود تا مردم همان‌گونه که خیالشان از بابت پول کاغذی راحت است، از بابت پول الکترونیکی نیز راحت باشد.
اکثر مردم ترجیح می‌دهند برای انجام عملیات بانکی مستقیم و حضوری به بانک مراجعه کنند چون به خدمات اینترنتی و تلفنی اطمینان ندارند. حتی پرداخت قبوض نیز با وجود تبلیغات گسترده خدمات تلفنی بیشتر از طریق حضوری انجام می‌شود.
بانکداری الکترونیکی به خاطر تجارت سنتی حاکم بر کشور راه درازی در پیش دارد و تا زمانی که بقالی‌ها و فروشگاه‌های کوچک و بزرگ کشور که بیشترین حجم خریدوفروش را در دست دارند به داشتن دستگاه‌های کارت‌خوان متقاعد نشوند و منافع بانک‌ها، مشتریان و سرویس‌دهندگان تأمین نشود، امکان فراگیر شدن بانکداری الکترونیک در حد شعار باقی خواهد ماند.
نبود فرهنگ مناسب رویارویی با پدیده تجارت الکترونیک و مانع‌تراشی‌های مردم عامه با ترویج شایعات و تفکر نادرست و نیز برخورد منفی تجار، واحدهای توزیع فیزیکی و مشتریان با تجارت الکترونیک و همچنین معمولاً به دلیل بد عمل کردن بانک‌ها در ارائه خدمات جدید، مردم به این‌گونه خدمات بدبین هستند و مانع مهمی بر سر رشد این پدیده بشمار می‌آید. از طرفی در کشور ما حتی نخبگان سیاسی نیز هنوز از چندوچون این انقلاب نوین در عرصه مبادلات بازرگانی آگاهی ندارند؛ اما درعین‌حال همه می‌دانند این راه ناگزیری است که اقتصاد ایران را از سنت جدا و به مدرنیته پیوند می‌دهد؛ بنابراین عدم فرهنگ‌سازی مناسب توسط دستگاه‌های زی ربط در جامعه در جهت توسعه آگاهی عمومی از مباحث فناوری اطلاعات، مانع جدی در این مسیر محسوب می‌شود.
.
ج) زیرساخت‌های فنی
بانکداری الکترونیک به‌عنوان محوری‌ترین بستر در توسعه کسب‌وکارهای الکترونیک شناخته می‌شود و ازاین‌رو شکل‌گیری واقعی تمامی فرآیندهای اقتصادی مبتنی بر وب و یا شبکه‌های فیزیکی نیازمند دستیابی به زیرساخت‌های مناسب بانکداری الکترونیک است.
یکی از مهم‌تریم عوامل برپایی بانکداری الکترونیکی، زیرساخت‌های مخابراتی، سخت‌افزاری و نرم‌افزاری است که متأسفانه در ایران هنوز این زیرساخت‌ها کامل نیست. نظر به پایه‌گذاری سرویس‌های شبکه بانکی بر مبنای مخابرات زمینی، هم‌اکنون این شبکه با مشکلاتی نظیر قطعی شبکه، کندی در گسترش سرویس‌های بانکی، زمان‌بر بودن رفع اشکال شبکه و ضعیف بودن مانیتورینگ مواجه است. به‌منظور رفع مشکلات مذکور و فراهم ساختن بستری مناسب و کارا درزمینه‌ی ارتباطات بانکی لازم است زیرساخت‌های موردنیاز بر مبنای فناوری‌های ماهواره‌ای در کشور پایه‌گذاری و گسترش یابد. به‌منظور یکپارچگی و دریافت خدمات با سطح و کیفیت یکسان در زمان پرداخت در هر نقطه از کشور لازم است.
ازجمله مشکلات دیگر زیرساخت می‌توان به بالا بودن هزینه‌های زیرساختی بانکداری الکترونیک اشاره کرد که امید می‌رود با آشنایی بیشتر مهندسان داخلی با این زیرساخت‌ها، این روند بهبود یابد.
.
د) نبود برخی خدمات ویژه در بانکداری الکترونیک
امروزه در نظام جدید خدمات بانکی، برخی از خدمات ویژه نظیر مشاوره مالی و سرمایه‌گذاری، چک، اسناد یا اعتبار مالی وجود ندارد. همچنین ارتباط از طریق پست الکترونیکی یا تلفن هم تا آن حد توسعه نیافته است که بتوان از آن برای دریافت پاسخ سؤالات مالی و مشاوره‌ای بهره گرفت. این نقص بیشتر به دلیل عدم پیشرفت و توسعه روش‌ها و نرم‌افزارهای مناسب در ارائه این‌گونه خدمات است؛ بنابراین ضعف یا نبود این نوع خدمات در نظام بانکداری جدید به‌عنوان عیب اصلی نمی‌تواند مطرح شود و می‌توان امید داشت که باگذشت زمان و پیشرفت ابزارها، این مشکل به‌مرورزمان حل شود.
.
نتیجه‌گیری
ارائه خدمات بانکداری الکترونیک مستلزم بسترهایی است که در صورت فقدان این بسترها، بانکداری الکترونیک با شکست روبرو می‌شود. در سطح کشور بایستی همزمان با ایجاد بسترهای فنی، مخابراتی و حقوقی، از طریق ارتقا سطح دانش و آگاهی، مردم را نسبت به استقبال و به‌کارگیری خدمات نوین بانکداری ترغیب کرد. همچنین ارتقای سطح امنیت سامانه‌های موجود و ترویج خدمات از طریق گسترش سایت‌های بانکی نیز در جهت گسترش بانکداری الکترونیک ضرورت دارد.
علی حضوری / کارشناسی ارشد علوم اقتصادی
منبع: ماه‌نامه پرداخت و بانکداری الکترونیک عصر ارتباط؛ شماره 16