پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
موانع پیش روی بانکداری باز در کشور در گفت‌وگو با فعالان چهار پلتفرم این حوزه بررسی شد / سایه خاکستری چالش‌ها بر افق روشن بانکداری باز
عصر تراکنش 51 / صنعت بانکداری ایران در دهه 90 گام‌های جدی برای حرکت در مسیر دیجیتالی‌شدن برداشته است. وجود بازیگرانی قدرتمند و تأثیرگذار در این عرصه سبب شده بانکداری در ایران با تحولات عمیقی روبه‌رو شود و از بانکداری سنتی به سوی بانکداری نوین قدم بردارد. در حال حاضر بانک‌های بزرگ، متوسط و کوچک دستاوردهای قابل قبولی در زمینه استقرار بسترهای بانکداری باز داشته‌اند و تقریباً عمده بانک‌های مطرح کشور در داخل سازمان فناوری خود یا در قالب شرکت‌های مستقل به ارائه خدمات بانکداری باز می‌پردازند. دریافت صورت‌حساب، نقل‌وانتقالات درون‌بانکی و بین‌بانکی، کارت‌به‌کارت، پرداخت قبوض، احراز هویت و… از جمله سرویس‌هایی هستند که بانک‌ها بر بستر بانکداری باز به مشتریان خود ارائه می‌دهند. اگرچه صنعت بانکداری در حال طی‌کردن مسیر بانکداری باز است، اما با چالش‌هایی از جمله نبود رگولاتوری و نقشه راه مشخص روبه‌رو است؛ چالش‌هایی که سرعت حرکت این حوزه را با کُندی همراه کرده و حتی بانک‌ها را از قدرت‌گرفتن پلتفرم‌ها و انحصاری‌شدن خدمات بانکداری باز ترسانده است. در این گزارش فعالان چهار پلتفرم فرابوم، سنباد، فینوتک و کبالت درباره این چالش‌ها و راه‌حل عبور از آنها گفته‌اند.
بانکداری باز؛ یک تعریف و چند برداشت
عبارت بانکداری باز برای بسیاری از مشتریان بانکی چندان مأنوس نیست؛ مشتریانی که از طریق همین بانکداری باز روزانه حساب‌هایشان را رصد یا پول‌هایشان را به حساب‌های دیگر منتقل می‌کنند، اما نمی‌دانند که این کار از چه طریقی انجام می‌شود یا بانکداری باز چه معنا و مفهومی دارد. هرچند لزومی هم ندارد که همه مشتریان از چند و چون شیوه بانکداری مطلع باشند، بلکه همین که بانکی بتواند خواسته آنها را به هر طریقی برطرف کند، برای مشتریان کفایت می‌کند. با این حال در عمر نزدیک به یک‌دهه‌ای بانکداری باز در ایران، تعاریف متفاوتی از این نوع بانکداری از سوی فعالان این حوزه، به‌خصوص بانک‌ها ارائه شده است؛ تعاریفی که سبب شده تا بانک‌ها مواضع و نگاهی متفاوت به پلتفرم‌های ارائه‌دهنده بانکداری باز داشته باشند.
امیرحسین داوودیان، مشاور توسعه کسب‌وکار سنباد معتقد است که بانکداری باز دارای تعریف کم‌وبیش استاندارد و روشنی است. او می‌گوید: «تجربه بانکداری از طریق فراهم‌کردن دسترسی باز خدمات بانکداری، تراکنش‌ها و سایر اطلاعات مالی از بانک‌ها و مؤسسات مالی از طریق API برای طرف‌های سوم را بانکداری باز می‌گویند.» داوودیان می‌افزاید: «بانکداری باز امکان تبادل داده‌ها و حساب‌ها را برای استفاده مشتریان، مؤسسات مالی و طرف‌های سوم ارائه‌دهنده خدمات فراهم می‌آورد. عملاً بانکداری باز با مبنا قرار دادن نوآوری در تلاش برای ارائه شکل جدیدی از بانکداری است.»
او ایجاد شکل جدیدی از تجربه مشتری در صنعت بانکی و ادغام با اکوسیستم‌های دیجیتال را از اهداف بانکداری باز برمی‌شمارد و می‌گوید: «به زبان دیگر در بانکداری باز، بانک‌ها اجازه دسترسی و کنترل داده مالی و شخصی افراد را به سایر شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات که عمدتاً استارتاپ‌های فناوری و ارائه‌دهندگان خدمات مالی برخط هستند، ارائه می‌دهند. این داده‌ها می‌تواند مشتمل بر دریافت اطلاعات حساب و تراکنش‌های مشتری یا ارائه راه‌حل‌های برخط بر اساس اطلاعات مشتریان باشد. به این ترتیب سهم روزافزونی از تراکنش‌ها یا سایر عملیات از این پس به نیابت از مشتری صورت خواهد گرفت.»
سعید قدوسی‌نژاد، مدیرعامل فینوتک نیز بانکداری باز را پارادایمی می‌داند که در آن مالکیت اطلاعات و حق دسترسی به داده‌ها به کاربر نهایی (enduser) تعلق می‌گیرد. او می‌گوید: «در پارادایم بانکداری سنتی، بانک‌ها مالکیت اطلاعات و حق دسترسی به داده‌ها را در اختیار دارند. به‌طور مثال کسب‌وکاری که در حوزه لندتک فعالیت می‌کرد، برای آنکه بتواند از خوش‌حساب‌بودن یا بدحساب‌بودن مشتری خود باخبر شود، باید به سراغ بانک می‌رفت. بانک‌ها در بسیاری از موارد به این سؤال پاسخ می‌دادند و کسب‌وکار را از خوش‌حساب‌بودن یا بدحساب‌بودن مشتری آگاه می‌کردند. در این حالت کاربر نهایی از بررسی حساب و تحلیل خوش‌حسابی یا بدحسابی خود باخبر نمی‌شد. در صورتی که ممکن بود اطلاعاتی که بانک به آن دسترسی دارد، اطلاعات حساسی باشد و کاربر نهایی یا مشتری راضی به در اختیار گذاشتن این اطلاعات به کسب‌وکار نباشد.
به گفته او، پارادایم بانکداری باز معتقد است که مالکیت اطلاعات در اختیار کاربر نهایی است و اگر کسب‌وکاری به در اختیار داشتن اطلاعات کاربر یا مشتری نیاز دارد، نباید به بانک مراجعه کند، بلکه باید به سراغ کاربر نهایی برود. بانکداری باز همچنین مکانیسم چگونگی دریافت اطلاعات از کاربران را برای کسب‌وکارها فراهم کرده است.
همایون محبوبی، مدیرعامل فرابوم نیز بانکداری باز را نوعی از بانکداری مبتنی بر واسط‌های نرم‌افزاری می‌داند که امکان دسترسی نظام‌مند به داده‌های بانکی از طریق آن فراهم می‌شود. او می‌گوید: «در این پارادایم، به جای اینکه بانک‌ها خودشان اقدام به توسعه نرم‌افزارها و سیستم‌های مورد نیاز مشتریان کنند، اکوسیستمی از شرکت‌ها و استارتاپ‌ها ایجاد کرده و با تعیین سیاست‌های حاکمیتی خود این امکان را فراهم می‌کنند که شرکت‌های شکل‌گرفته در این اکوسیستم اقدام به ارائه محصولات و خدمات کنند. این بستر به سرعت و کیفیت ارائه خدمات کمک بسزایی خواهد کرد و از طرفی بسته به نیاز مشتری، انعطاف خدمات را افزایش خواهد داد.»
بانک‌ها در ایران چه واکنشی به بانکداری باز داشته‌اند؟
مدیرعامل فرابوم معتقد است در ایران فعلاً به‌دلیل عدم سیاست‌گذاری مشخص، بانکداری باز به‌صورت بازارمحور در حال توسعه است و هر کدام از بانک‌ها رویکردهای خاص خود را در این حوزه پیش می‌برند. او می‌گوید: «در دنیا هم مدل‌های مختلفی از بانکداری باز، هم از منظر حاکمیتی و هم از منظر مدل‌های کسب‌وکاری وجود دارد و نمی‌شود یک نسخه واحد برای همه بانک‌ها ارائه کرد؛ بنابراین تفاوت در مدل‌های کسب‌وکاری و معماری است و اصل موضوع که ایجاد اکوسیستم و ارائه سرویس به بیرون از بانک است، محل مناقشه نیست.»
اما برای آنکه بانکداری باز در ایران از بازارمحوری خارج شود و توسعه بیشتری پیدا کند، چه باید کرد؟ بانک‌ها نخستین نهادهایی هستند که باید نگرش خود را نسبت به بانکداری باز تغییر دهند. بانک‌ها ذی‌نفعان اصلی بانکداری باز به حساب می‌آیند و بیشترین تعامل را با پلتفرم‌ها و شرکت‌هایی دارند که سرویس‌های بانکداری باز را به بانک‌ها ارائه می‌دهند. نهادهای اقتصادی که اگرچه امروزه تعامل بیشتری را با پلتفرم‌های بانکداری باز دارند، اما همچنان با عینک بدبینی و با نگاهی محتاطانه به بانکداری باز می‌نگرند.
سعید قدوسی‌نژاد، مدیرعامل فینوتک می‌گوید: «بانکداری باز برای بانک‌ها از چند نظر بسیار عجیب است. یکی اینکه پارادایم بانکداری باز با پارادایم سنتی که بانک‌ها سال‌ها با آن فعالیت کرده‌اند، بسیار تفاوت دارد. مثلاً در بانکداری بسته، عمده هزینه و تمرکز بانک‌ها روی شعبه، بانکداری حضوری و درآمد حاصل از منابع متمرکز است، اما بانکداری باز حرف جدیدی برای بانک‌ها دارد.»
او می‌گوید: «بانکداری باز از بانک‌ها می‌خواهد تا امکان دسترسی به اطلاعات در اختیار شرکت‌ها و پلتفرم‌های ارائه‌دهنده بانکداری باز قرار داده شود و کسب‌وکار سرویس اطلاعات مشتری خود را از پلتفرم دریافت کند. این رویکرد جدید برای بسیاری از بانک‌ها در ایران عجیب است. بانک‌ها معمولاً معتقدند که کسب‌وکار باید این سرویس را از بانک دریافت کند، در حالی که نتایج حاصل از ارائه این سرویس از سوی پلتفرم‌ها و بانک‌ها برای مشتری بسیار متفاوت خواهد بود.»
استقبال اندک بانک‌ها از مزیت‌های کاربردی پلتفرم‌ها
مدیرعامل فینوتک درباره مزیت ارائه سرویس‌های بانکداری باز از سوی پلتفرم‌ها می‌گوید: «مزیت پلتفرم‌ها نسبت به بانک‌ها در تحلیل حساب مشتریان در اختلاف نتایجی است که از تفاوت مدل درآمدی حاصل می‌شود. بانک‌ها معمولاً به‌دنبال افزایش مانده‌حساب مشتریان هستند، اما پلتفرم‌ها معمولاً می‌خواهند سرویس‌های بانکی ارائه دهند و کارمزد بگیرند؛ بنابراین مدل درآمدی پلتفرم‌ها در تحلیل مشتریان به ازای هر فراخوانی مشتری است و مدل درآمدی بانک به ازای منابع رسوب‌کرده مشتری در بانک محاسبه می‌شود.»
او با بیان اینکه این تفاوت مدل درآمدی در تحلیل مشتری نتایج متفاوتی را در اختیار کسب‌وکار قرار می‌دهد، می‌گوید: «ممکن است مشتری‌ای در بانک وجود داشته باشد که منابع مالی کلانی را در حساب بانکی خود دارد، ولی فراخوانی زیادی ندارد؛ در عوض مشتری‌ای در بانک هست که منابع کمی را در بانک سپرده‌گذاری کرده، ولی فراخوانی‌های متعددی دارد. بانک معمولاً مشتری‌ای را ترجیح می‌دهد که منابع بیشتری دارد، در صورتی که پلتفرم‌ها به مشتری با فراخوانی بیشتر اولویت می‌دهند.»
اما این دو مزیت پلتفرم‌ها در سال‌های ابتدایی ورود بانکداری باز به ایران نتوانسته بود انگیزه لازم را برای همکاری با پلتفرم‌ها در بانک‌ها ایجاد کند. افزایش رضایت مشتری با بهبود سرویس‌دهی و مشارکت‌دادن بانک‌ها با کارمزدهای اخذشده از مشتریان دلایل کافی برای بانک‌ها نبودند که به بانکداری باز از طریق سرویس‌های ارائه‌شده از سوی پلتفرم‌ها تن دهند. به گفته مدیرعامل فینوتک، از سوی دیگر عادت مشتریان به بانکداری سنتی مانع دیگری را بر سر راه پلتفرم‌ها قرار داده بود. او می‌گوید: «در ابتدا مشتریان باور نداشتند که می‌توان از طریق اینترنت مبالغ کلان را به حساب‌های دیگر منتقل کرد، اما زمانی که از این امر آگاه شدند، کار برای شرکت‌ها آسان‌تر شد. آگاهی‌بخشی به مشتریان درباره مزایای استفاده از بانکداری باز بخشی از وظایف پلتفرم‌هاست که همچنان این کار از سوی پلتفرم‌ها ادامه دارد.»
نگاه محتاطانه بانک‌ها به پلتفرم‌های بانکداری باز
اگرچه در عمر کوتاه بانکداری باز، تمرکز بانک‌ها روی این صنعت معطوف نشده، ولی می‌توان گفت که حالا بیش از یک دهه است که عمده بانک‌ها اقدامات اولیه را در زمینه بانکداری باز آغاز کرده‌اند و تعدادی از بانک‌ها در خط مقدم آن فعالیت می‌کنند. با این حال اما همچنان بانک‌ها با دیدی محتاطانه به بانکداری باز و پلتفرم‌ها می‌نگرند. همایون محبوبی، مدیرعامل فرابوم نیمه‌کاره‌ماندن بانکداری دیجیتال و نبود تنظیم‌گری در حوزه امنیت داده‌ها را دلیل این امر می‌داند و می‌گوید: «باید در نظر داشته باشیم کسب‌وکارها در بستر دیجیتال مدل‌سازی نشده و از طرفی بانک‌ها نیز هنوز به‌صورت کامل دیجیتالی نشده‌اند و همچنان در حوزه بانکداری الکترونیکی فعالیت می‌کنند. از منظر دیگر بانک به‌دلیل روشن‌نبودن سازوکار و مقررات جهت حفظ امنیت اطلاعات، توزیع ریسک را در این حوزه نامتوازن می‌دانند؛ بنابراین تاکنون نگاه بانک‌ها در حوزه بانکداری باز محتاطانه بوده است.»
دید محتاطانه بانک‌ها چه تبعاتی برای توسعه بانکداری باز دارد؟
نگاه محتاطانه بانک‌ها به بانکداری باز و پلتفرم‌های ارائه‌دهنده این نوع بانکداری سبب شده پلتفرم‌ها در تأمین زیرساخت‌های لازم برای بانکداری باز با مشکل مواجه شوند. هرچند به گفته سعید قدوسی‌نژاد، فضای فرهنگی و ذهنیت مدیران بانک‌ها در رابطه با تأمین زیرساخت‌های لازم برای توسعه بانکداری باز از سوی پلتفرم‌ها بهبود یافته، اما همچنان دریافت سرویس و اطلاعات از برخی بانک‌ها کار آسانی نیست. او می‌گوید: «معمولاً بین بانک و پلتفرم‌ها یک Channel manager وجود دارد که برخی بانک‌ها از آن برخوردار نیستند. این باعث می‌شود که کار پلتفرم‌ها سخت‌تر شود؛ چراکه پلتفرم مجبور می‌شود مدیریت کانال را نیز بر عهده گیرد. این امر موجب طولانی‌تر شدن زمان اتمام کار می‌شود.»
آیا پلتفرم‌ها با بانک‌ها رقابت می‌کنند؟
عدم تأمین زیرساخت اطلاعاتی تنها تبعات دید محتاطانه بانک‌ها برای پلتفرم‌ها نبوده است. این نگاه سبب شده پلتفرم‌ها آن‌طور که باید، رشد و توسعه نیابند و همچنان کوتاه‌قد باقی بمانند. اما چه دلایلی بانک‌ها را نسبت به پلتفرم‌ها این‌چنین محتاط کرده است؟ برخی ترس اصلی بانک‌ها را انحصاری‌شدن ارائه سرویس‌های بانکداری باز توسط پلتفرم‌ها می‌دانند؛ ترسی که به جلوگیری از رشد پلتفرم‌ها از سوی بانک‌ها منتج شده است. همایون محبوبی، مدیرعامل فرابوم در این‌باره می‌گوید: «در پاره‌ای از موارد بانک‌ها به شرکت‌های فعال در حوزه بانکداری باز به‌عنوان رقیب می‌نگرند. در حالی که باید نگاه بانک‌ها باز باشد و از ظرفیت‌های خارج از بانک‌ها نیز استفاده شود. طبیعتاً هزینه‌ها و زمان رسیدن به پلتفرم مناسب و توسعه شبکه مشتریان باید توسط بانک‌ها محاسبه شود. در دنیا هم مرسوم است برخی بانک‌ها خود به توسعه بانکداری باز می‌پردازند، ولی قطعاً اثربخشی مشارکت و استفاده از ظرفیت‌های ایجادشده، می‌تواند بانک را سریع‌تر به پیش براند.»
او ادامه می‌دهد: «از طرفی تعداد بانک‌ها و تفاوت در رویه‌ها و زیرساخت‌های فنی نیز باعث می‌شود فین‌تک‌ها مشکلات زیادی در ارتباط با بانک‌ها پیدا کنند و قیمت تمام‌شده تولید و نگهداری محصولات بالاتر رود؛ بنابراین هم برای بانک‌ها و هم برای فین‌تک‌ها به‌صرفه است که بتوانند روی یک پلتفرم خدمات را ارائه و دریافت کنند. تجربه ثابت کرده که اگر بانک روی توسعه زیرساخت‌های لازم در کربنکینگ خود تمرکز کند و فرایندهای لازم را در راستای تسهیل در ارائه خدمات بانکداری باز توسعه دهد، موفقیت بیشتری در پیشبرد بانکداری باز کسب می‌کند، تا اینکه بخواهد در صفر تا صد این چرخه حضور مستقیم داشته باشد.»
امیرحسین داوودیان، مشاور توسعه کسب‌وکار سنباد نظر دیگری دارد. او معتقد است بانک‌ها در مورد بانکداری باز نسبت به توسعه سرویس تلاش قابل توجهی داشته‌اند. داوودیان می‌گوید: «هم‌اکنون چندین سکوی بانکداری باز در کشور وجود دارد که برخی منحصر به یک بانک هستند و برخی سرویس‌های چند بانک را ارائه می‌دهند. به همین دلیل به نظر می‌رسد بانک‌ها بیشتر از اینکه نگران بزرگ‌شدن شرکت‌های فعال در زمینه ارائه سکوهای بانکداری باز باشند، در لایه ارائه سرویس به کسب‌وکارهای بهره‌بردار که عملاً ارائه‌دهنده خدمات به مصرف‌کنندگان نهایی هستند، دچار اختلاف بوده و تضاد منافع یا ریسک بالایی احساس می‌کنند.»
او می‌گوید: «البته بانک‌ها سعی کرده‌اند با مشارکت‌ها و سهام‌داری در این شرکت‌ها، فارغ از اینکه خود دارای سکوی منحصر باشند یا خیر، از منافع سرمایه‌ای سرمایه‌گذاری در این شرکت‌ها بهره ببرند.» داوودیان با ارائه مثالی می‌افزاید: «مثلاً سرویس برداشت مستقیم که چند سالی است جزء مجموعه سرویس‌های بانکداری باز توسعه‌یافته است، همچنان مورد استفاده جدی قرار نگرفته؛ چراکه بزرگ‌ترین بهره‌برداران از این سرویس در ظاهر دارای تضاد منافع با بانک‌ها هستند. در موارد دیگر ملاحظات ریسک در بانک‌ها منجر به این شده که تجربه مورد انتظار طرف‌های سوم فراهم نشود؛ بنابراین نباید این نکته را نادیده گرفت که بانکداری باز بیش از آنکه منجر به تغییر کانال‌های ارائه خدمت بانکداری شود، به‌عنوان راهکاری برای متحول‌کردن تجربه مشتری و ارائه ارزش‌های نوآورانه برای مشتریان در صنایع و کسب‌وکارهای مختلف قلمداد می‌شود.»
او می‌گوید: «این نوآوری‌ها لزوماً با روال‌ها، حدود و ملاحظات فعلی بانک‌ها در ارائه خدمات سازگاری ندارد؛ موضوعی که شاید کمتر از سوی بانک‌ها مورد توجه بوده است. هرچند در موارد بسیاری نیز ممکن است محدودیت‌های رگولاتوری دست‌وپاگیر مانع انجام تغییرات در نوع ارائه خدمات و تطبیق با نیازمندی‌های طرف سوم و بهره‌برداران شده باشد.»
بانک‌ها از چه چیزی نگران‌اند؟
اما سعید قدوسی‌نژاد، مدیرعامل فینوتک به موضوع دیگری اشاره می‌کند. او نگرانی بانک‌ها را ناشی از نبود تنظیم‌گری در حوزه بانکداری باز می‌داند و می‌گوید: «فضای کسب‌وکارها در ایران مجوزمحور شده و صرفاً داشتن مجوز برای برخی صاحبان کسب‌وکار ارزشمند است. این یک امر طبیعی است؛ چراکه سال‌هاست از آخرین مجوزهای صادرشده برای فعالیت برخی از کسب‌وکارها در حوزه فناوری مالی از سوی متولیان در کشور می‌گذرد. به‌عنوان مثال نزدیک به 10 سال است که مجوز خدمات پرداخت (مجوز PSP) در کشور صادر نشده است؛ بنابراین به واسطه عدم صدور مجوز جدید، حاشیه امنی برای کسب‌وکارهای دارای مجوز پی‌اس‌پی ایجاد شده است؛ چراکه رقیب جدیدی به‌جز آنهایی که مجوز دریافت کرده‌اند، وجود نخواهد داشت.»
قدوسی‌نژاد با بیان اینکه مجوزمحوری در سایر کسب‌وکارهای فناوری مالی نیز رخ داده، می‌گوید: «این امر سبب شده برخی مجوزهای صادرشده بدون استفاده باقی بماند. به‌عنوان مثال در سال‌های اخیر با آغاز صدور مجوز پرداخت‌یاری، بیش از 100 شرکت برای دریافت این مجوز اقدام کرده و موفق به دریافت آن شده‌اند، اما تنها کمتر از نیمی از آنها فعال هستند.» او می‌گوید: «همین اتفاق در بانکداری باز نیز در حال تکرار شدن است. در حال حاضر تنظیم‌گری در بانکداری باز صورت نگرفته و مجوزی برای بانکداری باز وجود ندارد؛ بنابراین بانک‌ها نگران این خواهند بود که اگر روزی مجوزی در حوزه بانکداری باز صادر شود، به پلتفرم‌ها که تا به امروز در این حیطه فعالیت کرده‌اند، تعلق خواهد گرفت. به همین دلیل علاقه‌مند هستند تا سهمی از لایه صنعت بانکداری باز داشته باشند یا تنها بانکداری باز به خود آنها تعلق داشته باشد، چنانچه برخی از بانک‌ها دست به ساخت پلتفرم بانکداری بازِ مخصوص به خود زده‌اند. هرچند ممکن است این پلتفرم‌ها آنچنان فعال و مستقل از بانک نباشند، اما صرفِ بودن آنها می‌تواند خیال بانک را نسبت به این موضوع راحت کند.»
آیا انحصار پلتفرم‌ها شکسته می‌شود؟
اما دید محدود بانک‌ها به بانکداری باز می‌تواند مانع توسعه بانکداری باز در کشور شود. بانکداری باز صنعت نوپایی در ایران است و این دید محدود ممکن است به توقف رشد بانکداری باز و بازگشت به بانکداری سنتی منجر شود، یا ممکن است در جریان تنظیم‌گری به قدری محدودیت در این صنعت ایجاد شود که امکان کار در آن وجود نداشته باشد. با این حال افرادی هستند که با نگرشی مثبت به آینده چشم دوخته‌اند.
پویا حسینی، مدیر اجرایی پلتفرم کبالت در شرکت کاسپین معتقد است: «بانکداری باز فضای نوپایی است و بحث انحصاری‌بودن در آن وجود دارد، اما این انحصار با تمرکز بانک‌ها روی این حوزه و ورود آنها به بانکداری باز برطرف شده و کم‌کم این فضا رقابتی‌تر و فضای انحصار شکسته خواهد شد.» او به چالش مسائل امنیتی و دغدغه بانک‌ها در حوزه امنیت داده‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: «هم‌اکنون استاندارد جامعی مانند سایر کشورهای پیشرو در صنعت بانکداری باز در ایران وجود ندارد و به مرور زمان به‌تدریج شکل می‌گیرد. در صورت شکل‌گرفتن این استاندارد جهانی انحصار در بانکداری باز شکسته خواهد شد.»
موانع پیش روی بانکداری باز در ایران
با وجود آنکه فعالان حوزه بانکداری باز افق‌های روشنی را برای آینده بانکداری باز در ذهن خود ترسیم می‌کنند، اما معتقدند همچنان چالش‌های بسیاری سد راه این نوع از بانکداری در ایران است. مدیر اجرایی پلتفرم کبالت می‌گوید: «بزرگ‌ترین چالش بانکداری باز در ایران نبود هدف‌گذاری مشخص و روشن است. همچنان با گذشت چندین سال از ورود بانکداری باز به ایران، معلوم نیست که آیا قرار است سیستم یکپارچه‌ای از سوی بانک مرکزی راه‌اندازی شود یا قرار است هر بانکی به‌صورت مجزا به ارائه سرویس بپردازد.» او می‌گوید: «ما می‌دانیم که رفتن به سمت بانکداری باز به صنعت بانکداری کمک می‌کند، اما نقشه‌راهی برای آن ترسیم نشده و همین موضوع سبب شده بسیاری از بانک‌ها نتوانند برای خود تعیین تکلیف کنند. اکثر بانک‌ها به سمت پلتفرم‌های موجود در حوزه بانکداری باز رفته‌اند یا تلاش کرده‌اند پلتفرم خود را تولید و راه‌اندازی کنند. از این رو بانک‌ها خواهان توسعه بانکداری باز و گام‌برداشتن در این مسیر هستند، اما همچنان این دغدغه را دارند که در آینده با چه تصمیمی از سوی بانک مرکزی مواجه خواهند شد.»
امیرحسین داوودیان، مشاور توسعه کسب‌وکار سنباد نیز می‌گوید: «عرصه بانکداری ایران در بهره‌گیری از راهکارهای نوین فناورانه همواره با دو چالش جدی روبه‌رو بوده که بانکداری باز نیز از آنها بی‌نصیب نمانده است؛ یکی چالش رگولاتوری است که عموماً این موضوعات با تأخیر در دستور کار تنظیم‌گری قرار می‌گیرند که البته بعد از انجام رگولاتوری نیز عموماً قوانین بدون چشم‌انداز کسب‌وکاری تنظیم می‌شود و چالش‌های فعالان صنعت را دوچندان می‌کند.» او دومین چالش پیش روی بانکداری باز را اقبال عمومی به راهکارهای پیشنهادی می‌داند.
همایون محبوبی، مدیرعامل فرابوم چهار چالش اصلی، از جمله چالش‌های قانونی، نظام بانکداری، آماده‌بودن مشتری نهایی و توسعه‌یافتگی فین‌تک‌ها (همان tppها) را پیش روی بانکداری باز می‌بیند و می‌گوید: «این‌طور به نظر می‌رسد که اصلی‌ترین چالش توسعه فرصت‌های تجاری بانکداری باز در کشور، مرتبط با نظام بانکداری است که در واقع به فرایندها و رویه‌ها در شبکه بانکی و اقدامات شرکت‌های فناوری اطلاعات بانک‌ها در پیاده‌سازی و توسعه زیرساخت بانکداری باز اشاره دارد.» او معتقد است برای رفع این چالش‌ها باید فرهنگ ارائه خدمات از طریق ایجاد شبکه‌ای از همکاران تجاری و نگاه باز به ظرفیت‌های موجود در خارج از سیستم بانک‌ها، در واحدهای مختلف بانک‌ها نهادینه شود.
رگولاتوری؛ چاره کار
بحث امنیت و استانداردسازی نه به معنای یکسان‌شدن پلتفرم‌ها؛ بلکه به معنای رعایت حداقل مسائل مانند امنیت داده‌های کاربران و نبود نقشه‌راه روشن در نظام بانکداری، چالش مهم بانکداری باز در ایران هستند. چالش‌هایی که از نظر بسیاری رگولاتوری می‌تواند چاره آن باشد. پویا حسینی، مدیر اجرایی پلتفرم کبالت در این‌باره می‌گوید: «حل این چالش‌ها از طریق تنظیم‌گری اتفاق خواهد افتاد؛ تنظیم قوانینی که همه را ملزم به رعایت آن و دریافت مجوز برای فعالیت کند. بانک مرکزی یا مرکز مدیریت راهبردی افتای ریاست‌جمهوری می‌توانند از جمله نهادهایی باشند که کار تنظیم‌گری را بر عهده بگیرند و صادرکننده جواز امنیتی به پلتفرم‌ها باشند. البته در این رگولاتوری نباید تجمیع‌کردن سرویس‌ها روی یک پلتفرم، به‌عنوان یک راه‌حل دیده شود؛ چراکه مانع خلاقیت می‌شود.»
همایون محبوبی، مدیرعامل فرابوم نیز رگولاتوری را چاره کار می‌داند. او می‌گوید: «بانک‌ها باید سیاست مشخصی در خصوص بانکداری باز تدوین کرده و گام‌های اجرایی متناسب با این سیاست‌ها را تعیین کنند. یکی از مهم‌ترین کارها، ایجاد رویه‌های لازم در حوزه امنیت، احراز هویت، فرایند استقرار مشتری و توسعه‌های فنی و زیرساختی است. بانک مرکزی هم با ریل‌گذاری و ابلاغ سیاست‌های کلان می‌تواند در رشد بانکداری باز به شکل صحیح کمک بزرگی کند.»
اما سعید قدوسی‌نژاد، مدیرعامل فینوتک نظر دیگری در این زمینه دارد. او می‌گوید: «بیشتر فعالان استارتاپی معتقدند که برای حل چالش‌های پیش روی بانکداری باز، بهتر است اجازه دهیم این پلتفرم روند طبیعی رشد خود را طی کند؛ چراکه تجربه نشان داده که هر اقدامی از سوی آنها موانع بیشتری بر سر راه این صنعت ایجاد کرده است. به‌عنوان مثال، نمایندگان برای حفاظت از اطلاعات کاربران طرحی همانند طرح صیانت از کاربران در فضای مجازی را در مجلس مطرح کرده‌اند یا شاپرک در راستای جلوگیری از پول‌شویی، پرداخت‌یارها را ملزم به دریافت اینماد کرده است. طرح‌هایی که موانع بیشتری را بر سر راه فعالان قرار داده است.» او می‌گوید: «بیشترین خواسته فعالان، عدم دخالت نهادها در این حوزه است تا فعالان به‌صورت ارگانیک و بر اساس منافع پلتفرم‌ها، بانک‌ها و کاربران نهایی فعالیت کنند و بازی برد-بردی بین این سه گروه پدید آید.» قدوسی‌نژاد می‌افزاید: «پلتفرم‌ها درک می‌کنند که دغدغه‌های امنیتی، پول‌شویی و افشای اطلاعات کاربر در بانکداری باز وجود دارد، اما این دغدغه‌ها با تنظیم‌گری حداقلی و بیشتر از طریق سیستم و کمتر از طریق قانون و تعامل رگولاتور با پلتفرم‌ها رفع خواهد شد.»
فینوتک در راه یکپارچه‌شدن با بانک‌ها
سعید قدوسی‌نژاد می‌گوید: «فینوتک برای توسعه بانکداری باز به سمت یکپارچه‌شدن با بانک‌ها پیش رفته است. در حال حاضر این پلتفرم با پنج بانک به‌صورت عملیاتی کار می‌کند و مراحل یکپارچه‌شدن (integrate) با سه بانک دیگر نیز به پایان خود نزدیک شده است.» به گفته او، ارائه سرویس‌های غیربانکی از جمله احراز هویت، فراهم‌کردن ابزاری برای ارائه خدمات و سرویس‌های بهتر به مشتری در شرکت از جمله محاسبه دقیق کارمزد، دسترسی کاربر (Client) به گزارش‌ها و اطلاعات، اطلاع‌رسانی سریع‌تر خرابی‌ها و مشکلات به مشتریان و… از دیگر اقدامات فینوتک در توسعه بانکداری باز بوده است.
قدوسی‌نژاد با بیان اینکه بیشترین انرژی فینوتک در عرصه بازاریابی در حوزه آگاه‌سازی مشتری صرف می‌شود، می‌گوید: «به اعتقاد ما زمانی که مشتری از سرویس‌های ارائه‌شده آگاه شود، باقی مسیر را خودش بر اساس نیازش طی می‌کند؛ چراکه سرویس‌های ارائه‌شده کاربردی و برطرف‌کننده نیازهای مشتری است؛ بنابراین تلاش می‌کنیم تا تنوع سرویس‌ها را بالا ببریم و تعداد مشتریان را افزایش دهیم.» به گفته او، علاوه بر تداوم برنامه‌های گذشته فینوتک در حوزه بانکداری باز، این پلتفرم در نظر دارد بانک‌های بیشتری را به فهرست خود اضافه کند، سرویس‌های خود را ارتقا دهد و بر شمار مشتریانش بیفزاید. واریز آسان‌تر پول و احراز هویت از جمله اهداف مهم فینوتک در سال‌های آینده خواهد بود.
خلق نوآوری؛ هدف سنباد برای آینده بانکداری باز
امیرحسین داوودیان، مشاور توسعه کسب‌وکار سنباد درباره برنامه‌های آینده سنباد در حوزه بانکداری باز می‌گوید: «سکوی سنباد ناشی از مشارکت 9 بانک مطرح کشور است که کمتر از یک سال از تأسیس آن می‌گذرد و در همین زمان اندک توانسته برخی سرویس‌های استعلامی و حسابی را به‌صورت عملیاتی آماده ارائه به بهره‌برداران کند.» به گفته او، ارائه سرویس‌ها در سنباد مرحله آزمایش بازاری را می‌گذراند. علاوه بر این، سنباد به‌صورت موازی در حال توسعه تعداد بانک‌ها و سرویس‌هاست و هدف آن نوآوری در این عرصه است. به نحوی که فراتر از ارائه سرویس‌های پایه، نسبت به طراحی و ارائه سرویس‌های ارزش‌افزوده اقدام خواهد کرد.
ثبت ماهیانه بیش از 60 میلیون تراکنش روی پلتفرم کبالت
پویا حسینی، مدیر اجرایی پلتفرم کبالت درباره اقدامات این پلتفرم در حوزه بانکداری باز در آینده می‌گوید: «پلتفرم کبالت کار خود را با بانک پارسیان آغاز کرده و سرویس‌های این بانک را روی پلتفرم خود ارائه کرده است. به‌مرور دو پلتفرم معروف در این حوزه از جمله فینوتک و فرابوم در پلتفرم کبالت تجمیع شدند و در حال حاضر بیش از 100 مشتری به‌صورت زنده از طریق پلتفرم کبالت تراکنش انجام می‌دهند.» او از ثبت ماهیانه بالای 60 میلیون تراکنش روی این پلتفرم خبر می‌دهد و می‌گوید: «پلتفرم کبالت روزانه حداقل دو میلیون تراکنش دارد که بیشتر آنها از سوی فین‌تک‌ها انجام می‌شود.»
به گفته حسینی، این پلتفرم به چندین موبایل‌بانک سرویس ارائه داده و سرویس استعلام حقوق و استعلام عوارض بزرگراه را نیز فعال کرده است. او درباره برنامه‌های آینده کبالت می‌گوید: «قصد داریم سرویس گروه پارسیان از جمله بیمه، لیزینگ، قرض‌الحسنه، صندوق لوتوس و… را در این پلتفرم تجمیع کنیم. همچنین با گروه داده‌پردازی پارسیان به‌عنوان یکی از میزبانان کنسرسیوم ققنوس، پلتفرم بلاکچین را راه‌اندازی کرده‌ایم و سرویس‌های آن را روی بانکداری باز خود داریم. همچنین مجوز سرویس‌های استعلامی بانک مرکزی، از جمله اعتبارسنجی، تسهیلات، معوقات و چک برای قرار گرفتن در بستر این پلتفرم دریافت شده است.» مدیر اجرایی پلتفرم کبالت می‌گوید: «از ابتدای کار 150 سرویس بانک پارسیان از طریق این پلتفرم به مشتریان ارائه شده و هم‌اکنون سرویس برداشت مستقیم، سرویس شهرداری، ثبت‌احوال، پست و… روی این پلتفرم فعال هستند. با این حال سعی داریم سرویس‌های بانکی بیشتری را به مشتریان خود ارائه دهیم.»
تمرکز فرابوم بر توسعه سرویس‌های مبتنی بر حساب
همایون محبوبی، مدیرعامل فرابوم نیز درباره اقدامات آتی این پلتفرم می‌گوید: «شرکت فرابوم با قدمتی بیش از هفت سال و انجام فعالیت تخصصی در این حوزه، در حال حاضر با 24 بانک و بیش از 350 مؤسسه و شرکت در حال تعامل است و خوشبختانه سهم قابل توجهی از بازار را کسب کرده است. از همه مهم‌تر شرکت فرابوم نیاز بازار را می‌داند و در حال حرکت برای پاسخگویی به این نیازمندی‌هاست. فرابوم مجموعه کاملی از سرویس‌های بانکی در حوزه احراز هویت، سپرده، چک، تسهیلات، کارت و… را ارائه می‌دهد. همچنین مجموعه‌ای از سرویس‌های غیربانکی در حوزه‌های خدماتی و سازمان‌های بزرگ در سبد سرویس‌های این شرکت قرار دارد.»
او می‌گوید: «رویکرد فرابوم انعطاف در ارائه خدمات و ایجاد ارزش‌افزوده و ترکیب سرویس‌ها جهت ارائه خدمت به کسب‌وکارهاست. روزانه دو همکار تجاری در سندباکس فرابوم ثبت‌نام می‌کنند. فرابوم تا پایان سال در نظر دارد تا رشد صد درصدی در جذب شرکت‌ها داشته باشد. در بستر فرابوم سالیانه یک میلیارد فراخوانی سرویس انجام می‌شود که البته عمدتاً سرویس‌های کارتی هستند و تمرکز این شرکت مشخصاً توسعه سرویس‌های مبتنی بر حساب، به‌ویژه برداشت مستقیم است.»
