پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
آیا بلاکچین می‌تواند به حذف نهادهای حکمرانی سنتی منجر شود؟
این شبکه نه‌تنها نمی‌تواند نقش مؤثری در کاهش قطبیت و افزایش شفافیت در جامعه داشته باشند؛ بلکه بر خلاف آن، با تهدیداتی از جمله گرایش به تمرکز، ایجاد شکاف و سلسله‌مراتب اجتماعی، عدم شفافیت در فرایندهای تصمیم‌گیری، قدرت زیاد توسعه‌دهندگان و متخصصان اصلی و… نیز روبه‌روست
رضوان باقری، تحلیلگر آزمایشگاه داده و حکمرانی / ظهور فناوری بلاکچین در عرصه علم و فناوری جهان، حوزه‌های تجارت، سیاست، اجتماع و هر آنچه تصور کنید را تا حدی دستخوش تغییر کرده تا جایی که برخی اندیشمندان از این فناوری به‌عنوان انقلابی نوین در تاریخ جوامع بشری یاد کرده‌اند. در واقع ذات شفاف و غیرمتمرکز این فناوری به اندازه‌ای مجذوب‌کننده است که طرفداران بسیار زیادی در تمامی حوزه‌های عملی و نظری جامعه پیدا کرده است.
عرصه سیاست و حکمرانی نیز از این قاعده مستثنی نیست. تأثیر فناوری بلاکچین در این عرصه تا حدی ملموس و قابل توجه است که به هیچ‌وجه نمی‌توان آن را نادیده گرفت. اندیشمندانی که تا پیش از این شیوه‌های حکمرانی متمرکز را کُند، فاسد و فاقد نوآوری قلمداد می‌کردند، اکنون پیشنهاد حذف کلی نهادهای حکمرانی سنتی را داده و به واقع به‌دنبال جامعه غیرمتمرکزی هستند که بر پایه اصول بلاکچین بنا شده و از طریق همه شهروندان مدیریت شود.
این گروه از اندیشمندان بر این باورند که فناوری بلاکچین می‌تواند مشکلات ناشی از تمرکز قدرت در دست عده‌ای خاص، اجبار، عدم شفافیت، مدیریت بالا به پایین و… را به‌طور ریشه‌ای حل کند. در این میان نارضایتی شهروندان از روش‌های حکمرانی سنتی نیز بر رشد و گسترش این ایده شدت بخشیده و مردم بسیاری را با خود همراه کرده است.
با این حال آیا به‌راستی می‌توان بلاکچین را جایگزین شیوه‌های سنتی حکمرانی دانست؟ آیا می‌توان جامعه‌ای داشت که کاملاً بر پایه اجماع بوده و هیچ نشانه‌ای از سلسله‌مراتب قدرت در آن وجود نداشته باشد؟
واقعیت این است که کمبود مطالعات علمی درباره ابعاد سیاسی بلاکچین، پذیرش یا عدم پذیرش این ایده را با شک و تردیدهای بسیاری همراه کرده است. با این حال ما در این نوشتار قصد داریم که به طرز موشکافانه‌تری به بررسی ابعاد و جوانب مختلف این ایده بپردازیم.
اصول اصلی حکومت مبتنی بر بلاکچین
اندیشمندانی که طرفدار ایده حکمرانی مبتنی بر بلاکچین هستند، استدلال‌های متعددی را برای توجیه و دفاع از ایده خود مطرح می‌کنند. در ادامه به بررسی دقیق‌تر منطق پشت این ایده خواهیم پرداخت. با این حال طرح و بررسی تمامی این استدلال‌ها در حوصله این بحث نیست و به‌ناچار تنها به تبیین پنج مورد از آنها اکتفا می‌کنیم.
۱- دولت به‌عنوان تنها نقطه شکست (SPOF)
عدم شفافیت، ناکارآمدی، عدم خلاقیت در مواجهه با مشکلات، عدم برخورداری از انعطاف‌پذیری کافی در پاسخگویی به نیازهای مختلف جامعه، سوءاستفاده از قدرت توسط عده‌ای خاص، اقتدارگرایی و…؛ تنها شمار معدودی از بی‌شمار تهدیداتی هستند که سازمان‌های متمرکز و از بالا به پایین با آنها روبه‌رو هستند. به‌طور کلی این سازمان‌ها ظرفیت تحمل پایینی در مواجهه با مشکلات و بحران‌های مختلف اجتماعی داشته و بسیاری از متفکران دلیل اصلی آن را تمرکز قدرت در دست عده‌ای خاص می‌دانند. این سازمان‌ها و شیوه مدیریتی آنها نماد بارز این ضرب‌المثل است: «چه کسی نگهبان را تماشا خواهد کرد؟»
مسئله تمرکز قدرت در دست عده‌ای خاص، به‌خوبی خود را در ساختار سیستم‌ها نشان داده و اصطلاحاً به «تنها نقطه شکست» معروف است. در واقع تئوری «تنها نقطه شکست»، به این مورد اشاره دارد که اگر عملکرد قدرت مرکزی یک سیستم کافی و کارآمد نباشد، کل سیستم و اعضای آن، تحت تأثیر عملکرد منفی سیستم قرار خواهند گرفت. به همین خاطر، یکی از مهم‌ترین دلایل طرفداران ایده حکمرانی مبتنی بر بلاکچین، عدم امکان تمرکز قدرت در سیستم است که می‌تواند در دستیابی شهروندان به کارایی سیاسی، برابری، شفافیت و آزادی، مثمرثمر واقع شود.
۲- اعتماد به محاسبات؛ کد به مثابه قانون است
حداقل دخالت عوامل انسانی در فرایندها، یکی از ویژگی‌های بارز و از جمله مزایای قابل توجه فناوری بلاکچین است. در واقع، در سیستمی که مبتنی بر اصول بلاکچین پایه‌گذاری شده باشد، اعتماد به کدها جایگزین اعتماد به انسان‌ها می‌شود. به عبارت دیگر در چنین سیستمی، گواه هر ادعایی را می‌توان از طریق کدها پیگیری کرد. نکته قابل توجه این است که این کدها متعلق به هیچ واحدی نبوده و تحت کنترل هیچ شخصی نیست.
بنابراین امکان تغییر و دست‌کاری در آنها به هیچ‌وجه وجود ندارد. علاوه بر این، امکان بازبینی این کدها برای همه افراد عضو این شبکه میسر بوده و بدین ترتیب بسیاری از مشکلاتی که سازمان‌های متمرکز با آنها دست‌به‌گریبان هستند، مانند عدم شفافیت، فساد، اجبار و… به‌راحتی حل می‌شوند.
۳- افزایش توانمندی افراد و اجرای سیاست از طریق تعاملات فوری
در حالی که دولت اقدامات خود را بر محور اجبار اجرا می‌کند، بلاکچین می‌تواند با روشی کارآمد، غیرمتمرکز و بدون تکیه بر نیروی اجبار، خدمات دولتی را فراهم آورد. به عبارت دیگر بلاکچین امکان ایجاد نوعی قدرت افقی و پراکنده را در جامعه فراهم می‌کند که در آن مرجع مشروعیت، خود افراد هستند. علاوه بر این، با استفاده از فناوری بلاکچین، رابطه جمعی میان افراد و دولت‌ها می‌تواند به‌طور کامل یا جزئی توسط «یکسری از فعل‌وانفعالات اتمی و فوری» صورت پذیرد.
۴- شخصی‌سازی خدمات؛ یک شیوه مدیریت عمومی به سبک استارباکس
در شیوه‌های حکمرانی سنتی دولت‌ها به کالای بزرگی تبدیل می‌شوند که از انعطاف‌پذیری بسیار پایینی برخوردار بوده و به هیچ‌وجه نمی‌توانند خود را با نیازهای همه افراد جامعه تطبیق دهند. با این حال در دیدگاه حکمرانی مبتنی بر بلاکچین، می‌توان ارائه خدمات به شهروندان را به اندازه سرویس سفارش قهوه در سیستم استارباکس شخصی‌سازی کرد.
به عبارت دیگر، در این شیوه حاکمیتی افراد می‌توانند از طریق بارگیری یک برنامه در تلفن همراه هوشمند خود، کد قانون مورد نظر، روش داوری، نوشتن یک قرارداد هوشمند، تنظیم قرارداد ازدواج، تنظیم وصیت‌نامه، تعامل با یک شرکت، دریافت بیمه سلامت و کارهای بسیار زیادی را فقط ظرف چند دقیقه و با صرف تنها چند دلار انجام دهند.
۵- ارائه خدمات دولتی بدون وابستگی به زمان و مکان
محدودیت در دسترسی به خدمات باکیفیت به‌دلیل سکونت در یک منطقه خاص، به هیچ‌وجه عادلانه نیست. با این حال در یک سیستم حکمرانی سنتی، ارائه خدمات، کاملاً وابسته به مکان بوده و به همین دلیل در بسیاری از موارد افراد مجبور به استفاده از خدماتی هستند که در عین ناکارآمدی، صرفاً به محل زندگی‌شان نزدیک هستند.
این در حالی است که خدمات حاکمیتی نیز می‌توانند از طریق فناوری بلاکچین، جهانی و بدون مرز شده و از محدودیت‌های ناشی از وابستگی به مکان رها شوند. به عبارت دیگر، در یک سیستم حکمرانی مبتنی بر بلاکچین، افراد می‌توانند به جای استفاده از خدمات دولتی نزدیک محل سکونت خود که ممکن است ناکارآمد نیز باشند، از مزایای یک سیستم جامع مدیریتی کارآمد و بهینه بهره‌مند شوند.
غیرمتمرکز کردن خدمات دولتی از طریق بلاکچین؛ مسائل و چالش‌ها
به همان اندازه که در دفاع از ایده حکمرانی مبتنی بر بلاکچین، دلیل و استدلال وجود دارد، نقاط ضعف و تهدیدات عملکردی بسیاری نیز به چشم می‌خورند که در صورت بی‌توجهی به آنها دردسرساز خواهند شد. در ادامه به بررسی برخی از این تهدیدات خواهیم پرداخت.
۱- تقلیل نقش دولت به یکسری از فعل‌وانفعالات فوری و اتمی
سیاست هنری است که از ذات و ماهیت انسانی سرچشمه می‌گیرد و در میان تمام موجودات کره زمین، تنها متعلق به انسان‌هاست؛ چراکه انسان‌ها دارای عقل و وجدان هستند (ماده 1 اعلامیه جهانی حقوق بشر).
به اعتقاد مخالفان ایده حکمرانی مبتنی بر بلاکچین، اداره امور مربوط به سیاست و حکومت چیزی بسیار بیشتر از تجمیع آرا، همگام‌سازی پایگاه داده‌ها یا انجام معاملات از طریق الگوریتم‌هاست. به عبارت دیگر، ما نباید همدلی و وجدان را که از جمله مؤلفه‌های غیرقابل جایگزین در تعاملات اجتماعی و سیاسی هستند، نادیده بگیریم و فراموش کنیم که بهره‌وری اطلاعات و اتوماسیون امور، هدف نهایی جوامع انسانی نیست.
۲- بُعد پسا ـ سیاسی یک جامعه مبتنی بر بلاکچین
در یک جامعه مبتنی بر بلاکچین که بر پایه اجماع مدیریت شده و هیچ‌گونه سلسله‌مراتبی در آن وجود ندارد، پس از مدتی افرادی که از لحاظ فکری یا عملکردی تشابهات بیشتری با یکدیگر دارند، در گروه‌های مختلف گرد هم آمده و تشکیل گروه‌های حزبی جدیدی را می‌دهند. مسلم است که پس از گذشت مدت‌زمانی اندک، درگیری، تضاد و تعارضات متعددی در میان گروه‌های مختلف یا حتی در داخل یک گروه رخ خواهد داد.
در این مرحله، ضرورت تهیه و تنظیم قوانین و مقررات یکپارچه و متعاقباً انتصاب یک رهبر به‌منظور اجرای این قوانین، بار دیگر هویدا خواهد شد؛ زیرا تا زمانی که یک شخص ثالث بی‌طرف مسئولیت اجرای صحیح این قوانین را بر عهده نگیرد، هیچ‌گونه تضمینی برای رعایت آن از سوی افراد وجود نخواهد داشت. به همین دلیل است که می‌توان یک جامعه مبتنی بر بلاکچین را جامعه‌ای پسا-سیاسی تلقی کرد که در نهایت به خلق دوباره یک جامعه متمرکز منجر خواهد شد.
۳- عدم حل مسئله اجبار
از نظر لغوی به نظر می‌رسد که کلمه اجماع باعث برانگیختن اصولی مانند برابری، انصاف، توافق و مشارکت می‌شود. در عوض، کلمات تمرکز و اجبار با ایده‌هایی همچون محدودیت، ستم، خشونت، عدم آزادی و نقض حقوق فردی در ارتباط هستند. مسلماً به این دیدگاه ایرادات بسیاری وارد است؛ چراکه تمرکز و اجبار به واقع ابزارهای قانونی هستند که برای دستیابی به ثبات، حمایت از حقوق فردی و انسجام طولانی‌مدت بین گروه‌ها طراحی شده‌اند. به عبارت دیگر این شیوه تفکر که هیچ تفاوتی بین نیروی اقتدار مبتنی بر قانون و خشونت صرف وجود ندارد، دچار اشکال است. علاوه بر آن، از آنجایی که رضایت مستمر در عمل غیرممکن است، تنها چیزی که در اختیار انسان است، این است که تصمیم بگیرد چگونه و در چه شرایطی، استفاده از اجبار توجیه‌پذیر خواهد بود.
۴- ظهور نوعی سلسله‌مراتب جدید در جامعه
با وجود ماهیت غیرسلسه‌مراتبی و مساوات‌گرایانه شبکه‌های بلاکچین، استفاده گسترده از این خدمات احتمالاً با ایجاد نوع جدیدی از سلسله‌مراتب در جامعه به پایان خواهد رسید. بررسی تجارب موجود در این حوزه نشان می‌دهند که حتی فضای مجازی و شبکه‌های کاملاً باز نیز ذاتاً ماهیت نخبه‌گرا داشته و اتخاذ تصمیمات تحت سلطه تعداد معدودی از افراد است. به بیان دیگر، طراحی کلی ساختار بلاکچین به گونه‌ای است که همیشه به متخصصان دارای مهارت‌های فنی، توسعه‌دهندگان کد، متخصصان فین‌تک و ماینرها، در مقایسه با افراد عادی، قدرت استراتژیک بیشتری در تصمیم‌گیری‌ها داده شده و در نتیجه این‌گونه افراد به‌راحتی می‌توانند به موقعیت ممتازی در جامعه دست یافته و به سیاست‌گذاران جدید تبدیل شوند.
دولت مبتنی بر بلاکچین فعلاً در حد یک نظریه سازمانی است
به‌عنوان نتیجه‌گیری می‌توان گفت که حاکمیت مبتنی بر بلاکچین باید به‌عنوان یک نظریه سازمانی دیده شود، نه یک تئوری سیاسی مستقل. علاوه بر این، ادغام فناوری بلاکچین با حقوق شهروندان، برابری، انسجام اجتماعی، جهان‌شمولی و…، نیازمند تلاش همه وجوه دانش بشری، به همراه توجه ویژه به نظریه‌های سیاسی، علوم انسانی و علوم اجتماعی، به‌منظور ارزیابی خطرات، مزایا و نتایج احتمالی فناوری‌های جدید است. در واقع خلق ایده حکمرانی مبتنی بر بلاکچین از ابعاد بسیار زیادی برخوردار بوده و نمی‌توان آن را به مهندسان و متخصصان «غیر»سیاسی عرصه فناوری اطلاعات، یا سرمایه‌گذاران مالی و توسعه‌دهندگان کد واگذار کرد.
با این حال، آنچه در این برهه زمانی و با قطعیت می‌توان گفت، این است که انتظارات طرفداران ایده حکمرانی مبتنی بر بلاکچین از این شبکه، اغراق‌آمیز و غیرواقعی است. به بیان دیگر این شبکه نه‌تنها نمی‌تواند نقش مؤثری در کاهش قطبیت و افزایش شفافیت در جامعه داشته باشند؛ بلکه بر خلاف آن، با تهدیداتی از جمله گرایش به تمرکز، ایجاد شکاف و سلسله‌مراتب اجتماعی، عدم شفافیت در فرایندهای تصمیم‌گیری، قدرت زیاد توسعه‌دهندگان و متخصصان اصلی و… نیز روبه‌روست.