پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
لیلا نظری، مدیرمحصول کارت اعتباری پادیز شرکت سیمرغ تجارت / افزایش هزینه‌ها و مخارج روزمره‌ی زندگی باعث کاهش قدرت خرید عموم مردم شده است. از همین رو در چند ماه اخیر خبرهای بیشتری از اعطای اعتبار و تسهیلات خرد در اشکال مختلف شنیده می‌شود. در بیشتر کشورهای دنیا کارت‌های خرید اعتباری سال‌هاست که به‌عنوان ابزار پرطرفدار خرید مردم مطرح شده‌اند و ساز‌و‌کارهای اعتبارسنجی، کسبوکاری، قانون‌گذاری و پذیرندگی موضوعی حل شده است. اما آیا در کشور ما نیز مفهوم اعتباردهی خرد و کارت خرید اعتباری برای مخاطبین شفاف است؟
آیا شرکت‌ها و سامانه‌های فعال در امر اعتباردهی، شرایط و امکانات تخصیص اعتبار را به مخاطبین اجرا می‌کنند و یا اینکه اعتباردهی صرفاً پوششی برای ارائه وام با همان تعاریف سنتی شده است. برای پاسخ به این سؤالات، به مقوله اعتبار و کارت‌های خرید اعتباری می‌توان از منظرهای مختلفی نگاه کرد و تفاوت میان اعتباردهی و اعطای وام را شفاف‌تر کرد.
تعریف اعتبار و کارت اعتباری
کارت اعتباری یک ابزار یا روش پرداخت است که به دارندگان آن اجازه می‌دهد کالا و خدمات موردنیاز خود را تا میزان مشخصی دریافت کنند و بعد از گذشت زمان مورد توافق با ارائه‌دهنده کارت اعتباری، که عموماَ یک ماه بعد است، نسبت به بازپرداخت بدهی خود به میزان خرید انجام شده خود اقدام کنند. دریافت‌کننده اعتبار می‌تواند براساس مدل ارائه شده، بدهی خود را به صورت یکجا و در انتهای دوره یک‌ماهه پرداخت کند. پس از آن، اعتبار فرد به میزان بازپرداخت انجام شده، مجددا شارژ می‌شود، در این وضعیت عموماَ از کاربر کارمزدی دریافت نمی‌‌شود. در حالت دوم دریافت‌کننده اعتبار، بدهی خود را به صورت اقساطی بازپرداخت می‌کند که در این حالت کارمزدهای مشخصی را می‌بایست پرداخت کند.
نکته مهم در تعریف اعتباردهی، بازپرداخت به میزان خرید است و یا به عبارتی شعار معروف «حالا خرید کن و بعد پرداخت کن». براین‌اساس می‌توان به بخشی از تفاوت‌های اعطای اعتبار و اعطای وام پی‌برد. در اعطای اعتبار تا زمان اتمام دوره خرید میزان بدهی نامشخص است ولی در مدل اعطای وام تعداد و میزان اقساط از زمان دریافت وام مشخص و تعریف شده می‌باشد. تفاوت دیگر در شکل مصرف اعتبار است، اعتبار و کارت‌های اعتباری عموماَ برای خرید کالا و خدمات استفاده می‌شوند و قابل برداشت به صورت وجه نقد نیست ولی وام به صورت پول نقد به کاربر اعطا می‌شود.
اعتباردهی از منظر رگولاتوری و موضوعات فقهی و حقوقی
باتوجه‌به اینکه زادگاه کارت‌های اعتباری کشورهای غربی است، روابط حقوقی حاکم بر معامله‌های کارت‌های اعتباری در مواردی به ربا و خلاف شرع منتهی می‌شود، براین‌اساس، در ایران ضرورت دارد از راهکارهای مشروع درکارت‌های اعتباری استفاده شود. در ابتدا بانک مرکزی راهکاری براساس قرارداد قرض‌الحسنه برای این منظور ابلاغ کرد، گرچه این راهکار برای شروع مناسب بود اما برای رشد و توسعه مناسب نبود و در عمل به مانع بزرگی برای توسعه بانکداری الکترونیک تبدیل شد. به همین دلیل در سال 1395 بانک مرکزی دستورالعمل اجرایی کارت اعتباری مبتنی بر عقد مرابحه را ارائه و مسیر را برای حل موضوعات فقهی هموارتر کرد (+).
باتوجه‌به این موضوعات، مسائل و شرایطی که در مسیر اعطای اعتبار و کارت اعتباری از سوی بانک‌ها وجود دارد، بروکراسی، مسیرطولانی و قوانین دست و پاگیر زیادی که متقاضیان این محصول را از پا گذاشتن در مسیر دریافت اعتبار خرد از بانک‌ها دور نگه می‌دارد موجب ظهور سازمان‌ها و مؤسسات غیربانکی در امر ارائه اعتبار به متقاضیان شده است. در این راستا قوانین و مقررات اعلام شده از سوی بانک مرکزی در قالب دستورالعمل اجرایی کارت اعتباری پاسخگوی شرایط و نیاز اینگونه شرکت‌ها و مؤسسات نیست و بعضاَ موارد بازدارنده قانونی را در مقابل آنها قرار می‌دهد.
خوشبختانه با احساس نیاز این موضوع از سوی مسئولان ذیصلاح در بانک مرکزی به تازگی پیش‌نویسی تحت عنوان الزامات، ضوابط و فرآیندهای اجرایی فعالیت تسهیلات یاران جهت سهولت فعالیت شرکت‌ها و مؤسسات غیربانکی در زمینه اعطای وام و اعتبارات ارائه شده است و امید است به زودی در قالب دستورالعمل اجرایی، زمینه را برای ارائه خدمات نظامند اینگونه شرکت‌ها فراهم آورد (+).
اعتباردهی از منظر کسبوکاری و تعریف محصول
اعتباردهی و کارت اعتباری در معنای عام آن تعریف ساده‌ای را به ذهن متبادر می‌کند که پیش‌ازاین به تعریف آن پرداخته شد اما در عمل مفاهیم پیچیده و متعددی را شامل می‌شود. وجود چنین مفاهیم متعددی تعریف محصول اعتباری را از دید کسبوکاری دچار پیچیدگی‌ها و دقت‌نظر ویژه‌ای می‌کند.
محصول اعتباری ارائه شده می‌بایست بتواند موضوعات و موارد زیر را پوشش دهد:
- با درنظرگرفتن درآمد متقاضیان دریافت اعتبار که نمادی از قدرت بازپرداخت آنهاست، نیاز اعتباری متقاضیان را به شکل مناسبی پوشش دهد.
- به شکل سهل و آسان و مبتنی بر تکنولوژیهای روز قابل‌ارائه به متقاضیان باشد تا بتواند چالش بروکراسی‌های حاکم بر بانک‌ها را حل کند. همچنین بتواند بستر مناسبی برای بازپرداخت بدهی چه به صورت دفعی و چه به صورت اقساطی را فراهم کند.
- مبتنی بر اعتبارسنجی متقاضیان بنا شود و از اعمال سلیقه شخصی در پذیرش متقاضی و اعطای اعتبار به وی جلوگیری شود. دراین‌خصوص باید بازخوردهای حاصل از عملکرد دریافت کنندگان اعتبار را در مسیر آینده اعتباری آن فرد موثر کرد. این مسیر زمینه‌ساز حذف انواع وثایق در مقوله اعتباردهی نیز است.
- زمینه‌های مناسبی برای همکاری با پذیرندگان مختلف ایجاد کند و انواع پذیرندگان را در حلقه پذیرندگی خود پوشش دهد.
- با درنظرگرفتن سرعت و تغییر نیازهای متقاضیان، بازار، پذیرندگان و همچنین قوانین و مقررات حاکم، محصولات باید به گونه‌ای طراحی شوند تا جوابگویی تغییرات آینده باشند.
اعتباردهی از منظر متقاضیان
متقاضیان اعتباری می‌توانند هر یک از افراد به سن قانونی رسیده جامعه باشند. باتوجه‌به آن که بسیاری از سازمان‌ها تسهیلات و اعتباراتی را به اشکال مختلف و با ضمانت سازمانی در اختیار کارکنان خود قرار می‌دهند، می‌توان مسیری برای اعطای اعتبار برای کارکنان اینگونه سازمان‌ها در نظر گرفت و در این حالت اعتبارسنجی کارکنان و سقف اعتبار درخواستی را به سازمان مربوطه محوّل نمود. این دسته از متقاضیان را می‌توان در رده متقاضیان سازمانی قرار داد.
دسته دیگری از متقاضیان، شرکت‌هایی هستند که برای بهره‌مندی از تسهیلات‌گردانی، کنترل و مدیریت تنخواه و هزینه‌های شرکت خواهان استفاده از کارت‌های اعتباری سازمانی هستند.
اعتباردهی از منظر پذیرندگان
اعطای اعتبار و نیز صدور کارت‌های اعتباری علاوه بر متقاضیان، فواید زیادی برای پذیرندگان نیز ایجاد می‌کند از آن جمله می توان به مواردی چون افزایش مشتریان و میزان فروش و افزایش حس وفاداری مشتریان با ارئه خدمات به‌روز و به‌صرفه اشاره کرد. موضوعات کارمزد پذیرندگی و شیوه و زمان تسویه با پذیرندگان از جمله دیگرموضوعاتی است که موضوع را برای پذیرندگان جذاب می‌کند. همچنین در بحث پذیرندگی اعتبار، جذب پذیرندگان آنلاین و آفلاین با ابزارهای مرسوم ضروری می‌نماید. برهمین اساس اعتباردهی را نباید تنها در قالب کارت‌های اعتباری گنجاند.
اعتباردهی از منظر سرمایه‌گذاران
به جز بانک‌ها که به‌عنوان منابع سرمایه‌ای در موضوع اعتباردهی مطرح هستند، منابع سرمایه‌گذاری غیربانکی نظیر لیزینگ‌ها و صندوق‌های سرمایه‌گذاری در این بازار تشنه می‌توانند سرمایه‌گذاری انجام دهند و از آن مهمتر تأمین سرمایه فرد به فرد را به‌عنوان گزینه پیش روی این حوزه نباید از نظر دور داشت. به عبارتی افراد حقیقی می‌توانند سرمایه‌گذارانی جهت تخصیص اعتبار به دیگر متقاضیان دریافت اعتبار شوند.
اعتباردهی از منظر اعتبارسنجی متقاضیان و وثایق
همان گونه که در بخش کسب‌وکار و محصول بیان شد، یکی از بخش‌های جدایی‌ناپذیر موضوع اعتبار بحث اعتبارسنجی متقاضیان است. این مفهوم در واژه اعتباردهی و کارت اعتباری نیز مشهود است، «ارائه اعتبار براساس اعتبار فرد.»
در فرایند اعتبارسنجی که میزان توانایی اشخاص برای ایفای تعهداتشان با استفاده از اطلاعات کمی و کیفی و براساس یک متدولوژی تعیین می‌شود، توانایی اشخاص برای ایفای به موقع تعهداتشان در قالب اعداد مشخص می‌شود. هیچ قانون واحدی برای پیش‌بینی احتمال بازپرداخت اعتبارگیرنده وجود ندارد. شرکت‌های اعتبارسنجی مانند FICO از راه‌حل‌های الگوریتمی ساده استفاده کرده‌اند که توانایی ادغام تعداد محدودی از داده‌ها را دارد. امتیاز اعتباری در روش سنتی که فیکو نیز از آن پیروی می‌کند بر مبنای 5 شاخه کلی است که هر یک چندین زیرشاخه مرتبط دارد. 5 شاخه اصلی شامل تاریخچه پرداخت، استفاده از سقف اعتبار، تاریخچه اعتبار، کاربرد اعتبار و اعتبار جدید است.
در روش‌های نوین که با استفاده از ابرداده‌ها مطرح شده است امتیازدهی اعتباری به طور فزاینده‌ای استفاده از طیف گسترده‌ای از داده‌های غیرسنتی شامل اطلاعات بدست آمده از رسانه‌های اجتماعی، تاریخچه پرداخت‌های مربوط به خرده‌فروشی مصرف‌کنندگان و سایر اطلاعات به‌دست آمده از سایر سیستم‌ها را نیز در برمی‌گیرد.
منابع داده‌ای نامبرده شده در کشور ما به‌صورت پراکنده و نامتمرکز هستند و می‌توان از همین موضوع به‌عنوان چالش اصلی در فرآیند اعتبارسنجی متقاضیان نامبرد. در سال‌های اخیر تلاش‌های خوبی از سوی برخی بانک‌ها و شرکت‌ها برای جمع آوری داده‌ها، پردازش بر روی داده‌ها و تحلیل و نمره‌دهی براساس آنها انجام گرفته است ولی همچنان این حوزه با موضوعات حل نشده بسیاری مواجه است.
با نبود داده‌های منسجم و قابل‌اتکا نبودن نمره‌های اعتباری به متقاضیان در کشور ما و برای پوشش این خلأ اطلاعاتی بعضا اعطای اعتبار با دریافت وثایق به اشکال مختلف انجام می‌شود. وثایق پرطرفدار چک، سفته و در ماه‌های گذشته سهام افراد و به صورت ویژه سهام عدالت افراد است.
اعتباردهی از منظر زیرساخت‌های فنی
نرم‌افزارهای ارائه‌دهنده اعتبار و کارت‌های اعتباری در کشور ما عموماَ مبتنی بر ساختارهای بانکی و تسهیلاتی که پیشینه قویتری در ادبیات این موضوع دارد ایجاد و توسعه داده شده‌اند و با چالش‌های بسیاری در خصوص تطبیق با نیازهای اعتباری که پیش از این به آن اشاره شد درگیرند. سامانه‌های نرم‌افزاری شناخته شده عموماَ بسیار گران و به دلیل پیچیدگی‌هایی که دارند، با حداقل انعطاف‌پذیری ممکن همراهند و درمقابل چابک بودن کسب‌وکار در مواجه با تنوع نیازهای بازار و همچنین سرعت تغییرات قرار می‌گیرند. بهره‌مندی از تکنولوژیهای جدیدی همچون احرازهویت آنلاین و امضای دیجیتال، فرآیندهای احرازهویت و تشکیل حساب و پرونده اعتباری مشتریان را به صورت آنلاین و بی‌نیاز از مراجعه حضوری به هر نهاد خدمت‌رسانی می‌سازد.
جمع‌بندی
در ماه‌های اخیر شاهد فعالیت سازمان‌ها و نهادهای مختلف در خصوص ارائه اعتبار به اشکال مختلف بوده‌ایم، همگی این تلاش‌ها گام‌های ثمر‌بخشی در جهت پررنگتر شدن و بلوغ خدمت اعتباردهی در کشور است، در این نوشتار در تلاش بودم تا به صورت خلاصه پرده از جنبه‌های آشکار و پنهان این حوزه بردارم و توجه فعالین این حوزه را به منظرهای کلیدی آن جلب کنم.