اصطلاحات تخصصی بانکداری اسلامی

بزگترین بانک‌های دنیای بانکداری اسلامی، بانکی‌های ایرانی هستند و بیشترین حجم معاملات بانکداری اسلامی در ایران انجام می‌گیرد. به تازگی بانکداری اسلامی به خاطر ویژگی‌های خاص خودش در دیگر کشورهای جهان مورد توجه زیادی قرار گرفته است. بانکداری و بانکداری اسلامی مانند هر حوزه تخصصی دیگری، اصطلاحات و کلمات تخصصی خودش را دارد که دانستن معنا و مفهوم کلی آنها برای هر کسی که در این حوزه فعالیت می‌کند لازم است. در ادامه برخی از این کلمات و اصطلاحات تخصصی بانکداری اسلامی آورده شده‌اند:

 

ساتنا (Real Time Gross Settlement or RTGS): سیستم ساتنا یا سیستم تسویه بلادرنگ و ناخالص وجوه، سیستمی است برای انتقال بلادرنگ و مستقیم وجوه بین بانک‌ها.

سوییفت (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication): موسسه تبادل پیام‌های بین بانکی که مرکز آن در بلژیک است و وظیفه تبادل ارتباطات بین بانکی را برعهده دارد.

حسابداری تعهدی (Accrual Accounting): روشی در تهیه حساب‌ها می‌باشد که در آن درآمدها و هزینه‌ها در طول دوره مالی در زمان وقوع آن‌ها گزارش می‌شوند، اعم از این که پرداخت یا دریافت انجام شده باشد یا خیر.

بانکداری اخلاقی (Ethical Banking or Green Banking): بانکداری سبز یا بانکداری اخلاقی نگاهی به بانکداری است که به مسائل اخلاقی و حفظ محیط زیست در بانکداری اهمیت می‌دهد.

سپرده نزد سایر بانک‌ها (Nostro): حسابی است که یک بانک نزد بانک دیگر دارد و اگر آن بانک در کشور دیگری باشد ارز حساب Nostro همان ارز رایج کشور مقصد است. این کلمه از کلمه لاتین Ours گرفته شده است.

سپرده سایر بانک‌ها نزد ما (Vostro): سپرده‌ای است که سایر بانک‌ها نزد بانک ما افتتاح می‌کنند. این کلمه از ریشه لاتین yours گرفته شده است.

مدیریت دارائی و بدهی‌ها (Asset Liability Management): مدیریت دارائی و بدهی‌ها به منظور تضمیمن هماهنگی سررسید دارایی‌ها و بدهی‌ها می‌باشد.

Interactive Financial Exchange: پروتکل IFX یک پروتکل بر پایه XML برای تبادل پیام‌های مالی می‌باشد.

اعتبارات اسنادی (Letter Of Credit): یکی از انواع روش‌های پرداخت در تجارت بین الملل اعتبار اسنادی است. اعتبار اسنادی تعهد مشروط یک بانک (بنا به درخواست خریدار) می‌باشد مبنی بر اینکه در مقابل ارائه اسناد مشخص شده و طبق شرایط اعتبار از طرف فروشنده/ذینفع، در مدت معین اقدام به پرداخت به او بنماید.

اعتبارات اسنادی وارداتی (Import Letters of Credit): اعتبارات اسنادی وارداتی نوعی شیوه پرداخت و یکی از خدماتی است که بانک داخلی به درخواست یک خریدار (متقاضی) داخلی، به منظور خرید یا سفارش کالا یا خدمات از یک فروشنده (ذینفع) خارجی و به نفع وی برقرار می‌نماید.

اعتبار اسنادی صادراتی (Export Letter Of Credit): اعتبارات اسنادی صادراتی نوعی شیوه پرداخت و یکی از خدماتی است که بانک خارجی به درخواست یک خریدار (متقاضی) خارجی، به منظور خرید یا سفارش کالا یا خدمات از یک فروشنده (ذینفع) داخلی و به نفع وی برقرار می‌نماید و بانک داخلی به عنوان ابلاغ کننده اعتبار اسنادی به ذینفع داخلی محسوب می‌شود.

ذینفع اعتبار اسنادی (Beneficiary): فروشنده/ذینفع شخصی است که اعتبار اسنادی به نفع وی گشایش پیدا کرده است.

بانک گشایش کننده اعتبار اسنادی (Issuing Bank): بانکی است که بنا بر تقاضای متقاضی اعتبار اسنادی، اقدام به گشایش اعتبار می‌نماید و در مقابل ذینفع اعتبار، متعهد به پرداخت وجه اعتبار می‌باشد .

بانک ابلاغ کننده اعتبار اسنادی (Advising Bank): این بانک از طرف بانک گشایش کننده اعتبار به منظور ابلاغ متن اعتبار اسنادی به ذینفع انتخاب شده است.

بانک پرداخت کننده اعتبار اسنادی: بانکی است که از طرف بانک گشایش کننده اعتبار در برخی از اعتبارات مانند اعتبارات تایید شده، با اخذ پوشش از بانک پوشش دهنده اقدام به پرداخت وجه به ذینفع می‌کند.

بانک پوشش دهنده اعتبار اسنادی (Reimbursing Bank): چنانچه بانکی اسناد یک اعتبار اسنادی را که توسط بانک دیگر صادر شده معامله، قبول و یا پرداخت نماید و بانک گشاینده اعتبار نزد بانک پرداخت کننده حساب اعتبار ارزی نداشته باشد، بانک پرداخت کننده معمولاً مجاز می‌گردد خود را نزد بانک ثالثی که بانک گشاینده اعتبار نزد آن حساب دارد، پوشش دهد.

بانک تایید کننده اعتبار اسنادی (Confirming Bank): بانکی است که بنا بر درخواست و یا اجازه بانک گشایش کننده اعتبار اسنادی، متعهد به پرداخت وجه به ذینفع اعتبار اسنادی می‌باشد.

بانک انتقال دهنده اعتبار اسنادی (Transfer Bank): این بانک در اعتبارات اسنادی قابل انتقال نقش ایفاء می‌کند و از سوی بانک گشایش کننده اعتبار اسنادی مجاز می‌شود که تمام یا بخشی از اعتبار اسنادی را به ذینفع یا ذینفعان بعدی منتقل نماید.

اعتبارات اسنادی قابل برگشت (Revocable LC): در این نوع اعتبار، خریدار و یا بانک گشایش کننده اعتبار می‌تواند بدون اطلاع ذینفع، هرگونه تغییر یا اصلاحی در شرایط اعتبار بدون اجازه فروشنده بوجود آورد. واضح است از این نوع اعتبار استفاده چندانی نمی‌شود زیرا فروشنده اطمینان لازم را نسبت به پایدار ماندن اعتبار و انجام تعهدات خریدار ندارد.

اعتبار اسنادی غیر قابل برگشت (Irrevocable LC): در اعتبار اسنادی غیر قابل برگشت هرگونه تغییر شرایط اعتبار از جانب خریدار یا بانک گشایش کننده اعتبار موکول به موافقت و رضایت فروشنده می‌باشد. فروشندگان معمولا از این گونه اعتبار استقبال بیشتری می‌کنند.

اعتبار اسنادی تایید شده (Confirmed LC): اعتباری است که خریدار ملزم می‌شود تا اعتبار صادره از سوی بانک خود را به تایید هر بانک معتبر دیگر که مورد نظر فروشنده است، برساند. این نوع اعتبار اسنادی حاکی از اطمینان نداشتن به حیثیت اعتباری بانک صادر کننده و یا وضعیت متزلزل سیاسی یا اقتصادی کشور خریدار است.

اعتبار اسنادی تایید نشده (Unconfirmed LC): این نوع اعتبار در شرایط متعارف و بدون نیاز به تایید بانک دیگری گشایش می‌یابد. اگر در شرایط اعتبار کلمه Confirmed ذکر نشود آن اعتبار تایید نشده تلقی می‌شود .

اعتبار اسنادی قابل انتقال (Transferable LC): نوعی از اعتبار است که مطابق آن، ذینفع اصلی حق دارد همه یا بخشی از اعتبار گشایش شده را به شخص یا اشخاص انتقال دهد. در واقع این نوع اعتبار یک امتیاز برای فروشنده محسوب می‌شود.

اعتبار اسنادی غیر قابل انتقال (Untransferable LC): به اعتباری گفته می‌شود که ذینفع حق واگذاری کل یا بخشی از آن را به دیگری ندارد. در تجارت بین الملل عرف بر غیر قابل انتقال بودن اعتبار است و همچنین در ایران برای گشایش اعتبار قابل انتقال نیاز به مجوز بانک مرکزی می‌باشد.

اعتبار اسنادی مدت دار (Deferred LC): اعتباری است که وجه اعتبار بلافاصله پس از ارایه اسناد از سوی ذینفع، پرداخت نمی‌شود بلکه پرداخت وجه آن، بعد از مدت تعیین شده صورت می‌گیرد. در واقع فروشنده به خریدار مهلت می‌دهد که بهای کالا را پس از دریافت و فروش آن بپردازد.

اعتبار اسنادی دیداری (Sight LC): اعتباری است که طبق آن بانک ابلاغ کننده پس از رویت اسناد ارایه شده از طرف ذینفع (فروشنده)، در صورت رعایت تمامی شریط اعتبار از سوی وی، بلافاصله وجه آن را پرداخت می‌کند.

اعتبار اسنادی پشت به پشت یا اتکایی (Back to Back LC): این نوع اعتبار اسنادی متشکل از دو اعتبار جدا از هم است. اعتبار اول به نفع ذینفع گشایش می‌یابد که خود به هر دلیلی قادر به تهیه و ارسال کالا نیست. به همین جهت با اتکا بر اعتباری که به نفع وی گشایش یافته است اعتبار دیگری برای فروشنده دوم (ذینفع دوم) که می‌تواند کالا را تهیه و ارسال کند، از طرف ذینفع اول گشایش می‌یابد.

اعتبار اسنادی ماده قرمز (Red Clause LC): در این نوع اعتبار فروشنده می‌تواند قبل از ارسال کالا، وجوهی را بصورت پیش پرداخت از بانک ابلاغ کننده یا تایید کننده دریافت کند.

اعتبار اسنادی گردان (Revolving LC): اعتباری است که پس از هر بار استفاده ذینفع از اعتبار، مبلغ اسناد تا سطح اعتبار اولیه افزایش می‌یابد. در واقع بدون احتیاج به افتتاح یا اصلاح اعتبار جدید، اعتبار موجود خود به خود تجدید می‌شود .

اعتبار اسنادی فعال (Operative LC): در حالت کلی تمام اعتبارات اسنادی فعال بوده و زمانی اعتبار اسنادی غیر فعال(Non – Operative LC) می‌باشد که فعال شدن آن منوط به شرطی از قبیل ارائه ضمانت نامه بانکی از سوی خریدار می‌گردد که پس از ارائه ضمانت نامه، اعتبار اسنادی فعال (Operative LC) خواهد شد.

اعتبار اسنادی ترانزیت (Transit LC): گشایش اعتبار از طریق بانکی در یک کشور ثالث و ابلاغ آن به ذینفع اصلی در خارج از آن کشور را اعتبار ترانزیت می‌نامند. به عنوان مثال چنانچه بانکی در کشور آرژانتین از “میدلند بانک لندن” تقاضا نماید که اعتبار گشایش شده توسط او را به بانکی در هنگ کنگ ابلاغ نماید این اعتبار را اعتبار ترانزیت می‌نامند.

اعتبار اسنادی مستقیم یا بدون واسطه (Hand On LC): در این نوع اعتبار فروشنده باید اسناد اعتبار را جهت پرداخت، مستقیماً تحویل بانک گشایش کننده اعتبار بدهد. بانک گشایش کننده مستقیماً اعتبار را به ذینفع ابلاغ می‌نماید و چنانچه در کشور ذینفع شعبه یا نمایندگی نداشته باشد از بانک محلی می‌خواهد امضاهای اعتبار او را گواهی نماید.

اعتبار اسنادی ضمانتی (Stand By LC): در بعضی از کشورها ممکن است به علت محدودیت قانونی، فروشندگان کالا نتوانند از بانک کارگزار خود درخواست نمایند که ضمانت نامه حسن انجام کار را به نفع خریدار کالا در کشور دیگر صادر نماید. لذا از بانک کارگزار خود درخواست می‌نمایند اعتبارنامه ضمانتی به نفع خریداران کالا صادر نماید. اینگونه اعتبارات ممکن است در مقابل یک برگ رسید ساده و یا یک برگ صورتحساب و یا اسناد مورد ذکر در اعتبار قابل پرداخت باشد.

اعتبار اسنادی سبد خرید (Shopping – Bag LC): اعتبار اسنادی قابل انتقال و گردانی است که معمولا خریداران یک کشور به نفع نمایندگان خود در کشور فروشنده کالا افتتاح می‌نمایند. نظر به این که خریدار مایل به خرید انواع و اقسام کالاهای مورد نیاز خود بوده و از طرفی مایل نیست کل مبلغ اعتبار را در اختیار نماینده خود قراردهد لذا به نفع نماینده خود اعتبار قابل انتقال و گردانی افتتاح می‌کند تا وی در کشور فروشنده بتواند اعتبار مذکور را به نفع فروشندگان کالا منتقل نماید.

اینکوترمز (Incoterms: International Commerce Terms): به آخرین مقررات متحدالشکل و مجموعه قواعد بین المللی ناظر بر جنبه‌های مختلف بازرگانی بین الملل اطلاق می‌گردد که توسط اتاق بازرگانی بین المللی (International Chamber Of Commercial) تدوین می‌شود. اینکوترمز به منظور روشن شدن حدود وظایف و مسئولیت‌های طرفین قراردادها و استفاده از مبانی حقوقی یکنواخت بین مشتریان و بانک‌ها، ملاک عمل قرار می‌گیرد.

امانت (Trust/amana/amanah): در این عقد شخص دارایی‌اش را تنها با هدف حفاظت و نگهداری نزد شخص دیگری به امانت می‌گذارد. در این عقد، امانتدار حق استفاده از دارایی به امانت گذاشته شده را ندارد.

ودیعه (Deposit/Wadia): ودیعه عقدی است که طبق آن شخصی دارایی‌اش را به منظور حفاظت و نگهداری نزد شخص دیگری به امانت می‌گذارد و به آن شخص اجازه استفاده از دارایی بدون اجازه کسب منفعت از آن را می‌دهد.

وکاله (Representation/Wikala): قرارداد وکاله به معنای دادن حق اختیار به یک فرد و یا یک سازمان برای انجام تصمیم گیری از جانب شخص دیگر می‌باشد.

عاریه (Gratuitous Lending/Ariya): عاریه، قراردادی است که بر اساس آن شخصی دارایی‌اش را به منظور حفاظت و نگهداری نزد شخص دیگری به امانت می‌گذارد، و به آن شخص حق استفاده از دارایی با اجازه کسب منفعت از آن را می‌دهد.

عربون/پیش قسط/بیعانه/پیش دریافت (Down Payment/arbun /Bay’ al-Arabun): در معاملات به منظور ایجاد حسن نیت، بخشی از مبلغ کالا به عنوان بیعانه پرداخت می‌گردد. اگر چنانچه خریدار از خرید کالا و پرداخت پول منصرف گردد، مبلغ پیش پرداخت به عنوان جریمه نزد فروشنده کالا باقی می‌ماند.

فروش اعتباری یا یوزانس (Deferred Payment Sale/Bay’ al-Muajjil/Bai‘ Muajjal): بیع موءجل یا مدت دار، یکی از انواع فروش اعتباری است که در آن پرداخت مدت دار می‌تواند به شکل فروش اقساطی و یا پرداخت نقدی (یکجا) در آینده باشد.

سلف ( Sale by Immediate Payment Against Future Delivery/bai-al salam/Salam): بیع سلف از لحاظ نحوه عملکرد همانند قراردادهای آتی است. اما شرایط و نحوه پرداخت در این قرارداد با قراردادهای آتی متمایز است. در قرارداد بیع سلف (Bay’ al-Salam) خریدار ابتدا کل مبلغ کالا را به فروشنده می‌پردازد و سپس فروشنده تعهد می‌نماید که کالا را در زمان مشخصی در آینده به خریدار تحویل دهد.

اوراق سلف (Salam Certificate/Salam Sukuk): اوراق قرضه مبتنی بر سلف می‌تواند بر مبنای قراردادهای فروش یوزانس (Bay’ al-Muajjil) و بیع سلف (Bay’ al-Salam) باشد. طراح اصلی و اولیه این ابزار مالی، کشور بحرین بوده است. در صکوک سلف، اقدام به خرید کالاهایی از قبیل نفت خام، آلومینیوم و … بر اساس قرارداد سلف می‌شود.

بیع (Sale/Bay’): فروش کالا (منقول و یا غیر منقول) به قیمت معین را بیع گویند.

صرف (Sale by Exchange of Money for Money/Sarf): مبادله پول با پول در بازار نقدی در ارزهای مختلف را صرف گویند.

فروش سفارشی (Sale on Order/Bay’ al- Istisnah): استصناع نیز یکی از انواع بیع سلف است. مشخصه اصلی این نوع فروش آن است که کالای مورد مبادله در زمان انعقاد قرار داد هنوز وجود ندارد و یا تولید نشده است.

الغنم بالغرم (Al Ghunm bil Ghurm): قانون و پایه اخلاقی در تعیین روش سهم سود هر یک از شرکا در قراردادهای شراکت می‌باشد.

ریسک، مخاطره (Risk/gharar): غرر، وجود ریسک یا مخاطره در یک معامله، فروش یا قرارداد مانند فروش چیزی که در حال حاضر آماده نیست و یا فروش چیزی که عواقب حاصل از آن مشخص نیست و یا فروش چیزی که احتمال ریسک و مخاطره دارد.

حواله (Transfer of Debt/Hawala): حواله به معنای انتقال بدهی و مسئولیت (تعهد) از یک بدهکار به بدهکار دیگر می‌باشد. این بدان معنا است که با انعقاد قرارداد حواله بدهکار اصلی از زیر بار بدهی و یا تعهدات خارج می‌شود.

اجاره ( Hire، Lease/Ijarah): قرارداد اجاره به معنی اجاره دادن شیئی می‌باشد. از لحاظ تکنیکی قرارداد اجاره نوعی از قرارداد فروش است. قرارداد اجاره، فروش دارایی مشهود نمی‌باشد بلکه در عوض، فروش منفعت مال (حق استفاده از کالا) برای دوره زمانی معینی می‌باشد. واژه اجاره مفاهیم اجاره و کرایه را می‌رساند.

اجاره به شرط تملیک (Hire Purchase/Ijarah waqtina): اجاره و الاقتناع، در این نوع قرارداد علاوه بر قرارداد اجاره، مستأجر می‌تواند در پایان مدت اجاره و در صورت عمل به شرایط مندرج در قرارداد عین مستاجره را مالک شود.

جعاله (Service Fee/Jo’ala): جعاله عبارت از التزام شخص (جاعل) یا کارفرما به ادای مبلغ یا اجرت معلوم (جعل) در مقابل انجام عملی معین طبق قرارداد است.

مضاربه (Profit/Loss Sharing Investment/Mudarabah): مضاربه عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین قرارداد سرمایه لازم را با قید اینکه طرف دیگر به تجارت می‌پردازد، تأمین می‌نماید و دو طرف در سود حاصل شریک می‌باشند.

مضارب (mudrib): در قرارداد مضاربه، مضارب به فرد یا طرفی از قرارداد اطلاق می‌شود که تجارت می‌کند.

اوراق مضاربه (Mudarabah Certificate/Bond/Mudarabah Sukuk): اوراق قرضه مبتنی بر عقد مضاربه را اوراق مضاربه می‌نامند.

مرابحه (Cost Plus Sale/Murabaha): یکی از معروفترین قراردادهای فروش برای خرید کالا و سایر محصولات بر مبنای اعتبار قرارداد، مرابحه است. به این معنی که تأمین کننده مالی محصولات را _ کالا، مواد خام و …_ برای عرضه به کارفرمایانی که سرمایه کافی برای انجام این کار در اختیار ندارد، خریداری می‌نماید. تأمین کننده مالی و کارفرما بر روی حاشیه سودی که بر روی قیمت تمام شده محصول اضافه می‌گردد توافق می‌نمایند. در این مورد، پرداخت بعد از فروش کالای نهایی در بازار توسط کارفرما انجام می‌گیرد.

اوراق مرابحه (Murabahah Certificate/Bond/Murabahah Sukuk): اوراق قرضه مبتنی بر عقد مرابحه را اوراق مرابحه می‌نامند.

نوع خاص اوراق مرابحه (Bai’ Bithaman Ajil (BBA) Sukuk): این نوع از صکوک در بازار مالی مالزی طراحی شده است. در این صکوک، دارایی مالی به سرمایه گذار فروخته می‌شود با این شرط که صادر کننده اوراق، دارایی فروخته شده را با قیمت توافقی و سود توافقی از پیش تعیین شده باز خرید نماید.

صکوک (Islamic Bond/Sukuk): واژه صکوک که از کلمه صک (Sakk) در زبان عربی مشتق شده است، بازگوکننده حق مشارکت در دارایی می‌باشد. گسترش بازار اوراق بهادار به پشتوانه دارایی‌ها، اوراق مشارکت اسلامی “صکوک (Sukuk)” نامیده می‌شود.

صکوک الاجاره (Certificate of Ownership of Leased Asset/Ijarah Sukuk): در این قرارداد، پرداخت اجاره دریافتی به دارنده صکوک بطور همزمان اجباری نیست. همچنین در زمان عقد قرارداد، مورد اجاره می‌تواند وجود نداشته باشد. دارنده صکوک الاجاره می‌تواند اوراق خود را در بازار ثانویه معامله نماید. بنابراین با انجام این کار تمامی حقوق و امتیازات به خریدار دوم انتقال پیدا می‌نماید.

اوراق مشارکت (Musharakah Certificate/Bond/Musharakah Sukuk):  این اوراق شبیه به اوراق مقارضه (Sukuk Mugharadah) می‌باشند. تفاوت اصلی میان آنها این است که در این اوراق واسطه گران و یا کارفرمایان با سرمایه گذاران شریک هستند. این دسته از اوراق در کشورهای ایران و سودان بسیار رایج هستند. ناشر اوراق مشارکت (Musharakah Sukuk) دولت است. البته به خاطر مسائل عدم شفافیت و عدم تقارن اطلاعات این اوراق در بسیاری از کشورهای اسلامی مورد استقبال سرمایه گذاران قرار نگرفته‌اند.

وثیقه (Pledge،Collateral/Rahn): مؤسسات مالی به منظور کاهش ریسک عدم پرداخت توسط قرض گیرندگان (وام گیرندگان)، اقدام به اخذ وثایق به اشکال، ضمانت‌های فردی و وثایق عینی و مادی می‌نمایند. به عبارت دیگر، وام دهنده برای تضمین پرداخت، تحت عنوان وثیقه، دارایی را از وام گیرنده اخذ می‌نماید.