پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
این روزها، بازار متشکل ارزی تبدیل به یکی از کلیدواژه‌های مسئولان ارشد اقتصادی کشور شده است. هر روزه خبرهایی مبنی بر راه‌اندازی قریب‌الوقوع این بازار می‌شنویم. همچنین خبرگزاری‌ها، گزارش‌هایی از هراس دلالان ارزی از راه‌اندازی این بازار و در نتیجه کاهش قیمت ارز در بازار منتشر کرده‌اند و در بعضی صحبت‌ها چنان از بازار متشکل ارزی صحبت شده که گویا این بازار ناجی تمام مشکلات ارزی کشور خواهد بود.
بر اساس شنیده‌ها از مسئولان و اخبار منتشرشده، آخرین مراحل فراهم‌سازی زیرساخت‌های بازار متشکل ارزی در حال انجام است و این بازار به‌زودی آغاز به کار خواهد کرد. حتی شاید خبر راه‌اندازی بازار متشکل ارزی، یکی از دلایل کاهش موقت قیمت ارز در روزهای اخیر بوده باشد.
اما کمتر به اینکه بازار متشکل ارزی چیست و چه ویژگی‌ها و تاثیراتی خواهد داشت پرداخته می‌شود. بر اساس وعده مسئولان، کلیه صرافان و معامله‌گران عمده ارز پس از طی کردن مراحل قانونی، در بازار متشکل ارزی حاضر خواهند شد. در نتیجه بازار متشکل ارزی، با ساماندهی مبادلات عظیم ارزی، به تعیین قیمت ارز بر اساس مکانیزم عرضه و تقاضا و در نتیجه تعدیل قیمت‌ها منجر خواهد شد. کارکرد بازار متشکل ارزی همین کشف قیمت ارز است و نباید از آن انتظار داشت که تمام مشکلات ارزی کشور را حل کند.
روش تعیین نرخ دلار در بازار ایران
مسئولان یکی از اصلی‌ترین نتایج بازار متشکل ارزی را کشف قیمتی واقعی دلار مطرح می‌کنند. پس برای درک کارکرد بازار متشکل ارزی، ابتدا باید روش قدیمی تعیین قیمت دلار در ایران را بدانیم.
به گزارش خبرآنلاین روش تعیین نرخ دلار در بازار ایران به این صورت است که هر روز در امارات نسبت برابری درهم با ریال مشخص می‌شود و سپس نسبت درهم امارات و دلار امریکا مقایسه می‌شود و از دل این محاسبات نرخ فردایی سبزه‌میدان تعیین می‌شود.
این فرآیند، روش مرسومی برای ایران بود ولی به دلایلی اکنون ادامه این روند بسیار دشوار است. مشکل اول این است که در گذشته برای تهیه اسکناس ارز در امارات مشکلی وجود نداشت و به همین دلیل بخش مهمی از اسکناس ارزی مورد نیاز کشور از این طریق تهیه می‌شد. با این وجود افزایش فشارهای واشنگتن به ابوظبی سبب شده تا طرف مقابل هم محتاط‌تر عمل کند و این سبب شده در نتیجه دیگر این مکانیزم قابل اجرا نیست، در عین حال که درهم نیز قدرت گذشته را ندارد.
از سوی دیگر باید توجه داشت در گذشته امارات تنها تامین‌کننده اسکناس ارزی کشور بود. در نتیجه نرخ محاسبه‌شده در این بازار ملاک خوبی برای تعیین نرخ فردایی ایران بود. با این همه به دلیل فشارهای ایالات متحده و افزایش مشکلات میان ایران با متحد امارات، یعنی عربستان عملا کشورهای دیگر همسایه نیز به تامین‌کننده ارز برای ایران تبدیل شده‌اند. به این ترتیب این فرصت تنها در اختیار امارات نیست.
این گزارش می‌افزاید که همه این موارد ذکرشده، در کنار مشکلات موجود در سامانه‌های متعدد، نیاز به بازاری متشکل را برای تامین نرخ ارز به وجود آورده است.
بازار متشکل ارزی چیست؟
در 18 دی‌ماه 1397 بود که در یک هزار و دویست و شصت و چهارمین جلسه شورای پول و اعتبار موضوع «بازار متشکل معاملات ارزی» مطرح و مورد تصویب قرار گرفت. در این مصوبه ذکر شده بود که به‌منظور ساماندهی و توسعه بازار شفاف، منصفانه و کارا، «بازار متشکل معاملات ارزی» تشکیل می‌شود تا ارزها در آن به‌صورت نقد مطابق مقررات این مصوبه و سایر مقررات مرتبط با آن در بستر الکترونیکی مورد معامله قرار گیرند.
این بازار مختص به معاملات عمده ارزی است و تمام صرافی‌های مجاز، صرافی‌های بانکی و بانک‌های کشور پس از طی مراحل لازم، در این بازار حضور خواهند داشت و فعالیت خواهند کرد.
معاملات خرد به روش گذشته صورت می‌گیرد. به معنای دیگر مردم برای تأمین نیازهای خرد نیازی به ورود به این بازار ندارند و همچون سابق می‌توانند از طریق صرافی‌ها و در قالب دستورالعمل‌های بانک مرکزی اقدام به خریدوفروش ارز کنند.
مدیرعامل بازار متشکل ارزی، 21 اردیبهشت، در گفت‌وگو با روزنامه ایران، جزئیات مکانیزم و کارکرد این بازار را تشریح کرد. محمود شکسته‌بند با اشاره به این که ثبت این شرکت نهایی شده است، گفت: «تمام همکاران این بازار به‌صورت شبانه‌روزی در حال آماده کردن زیرساخت‌های موردنیاز هستند و تمام تلاش این است که در هفته جاری راه‌اندازی صورت گیرد. با این حال پیش از راه‌اندازی رسمی این بازار باید چند روز به‌صورت پایلوت و آزمایشی فعالیت کند.»
مدیرعامل شرکت بازار متشکل ارزی هدف این شرکت را کشف نرخ واقعی ارز و همچنین ایجاد شفافیت و امنیت در بازار ارز دانست و توضیح داد: «در ماه‌های اخیر نرخ‌های غیرواقعی در کانال‌های موجود در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌شود که فاصله زیادی تا واقعیت دارد. بر همین اساس با راه‌اندازی این بازار می‌توان قیمت واقعی ارز را کشف کرد تا بازار ارز بر مبنای این نرخ حرکت کند.»
به گفته او، راه‌اندازی این بازار باعث می‌شود تا نرخ معاملات عمده ارز در کشور یکسان شود. البته در این بازار تنها یک نرخ واحد از ارز اعلام نمی‌شود بلکه نرخ‌های مختلفی اعلام می‌شود که این قیمت‌ها می‌تواند میانگین وزنی، لحظه‌ای و… باشد. یعنی روزانه چندین نرخ مختلف از ارزهای پذیرفته‌شده در بازار اعلام می‌شود تا فعالان بازار بر اساس نیاز خود از این نرخ‌ها استفاده کنند.
اما نرخ ارز بر اساس عرضه و تقاضا تعیین خواهد شد و در پایان هر روز نیز بر اساس میانگین قیمت ارز در همان روز، نرخ پایه ارز برای روز بعد تعیین می‌شود. همچنین بناست نرخ‌های معاملاتی در این بازار آنلاین برای اطلاع مردم نمایش داده شود.
فعالیت بازار متشکل ارزی چه نتایجی دارد؟
بازار متشکل ارزی، معاملات عمده ارزی را ساماندهی می‌کند. 14 اردیبهشت، بانک مرکزی در توضیح برنامه‌های اتخاذشده بانک مرکزی برای مقابله و خنثی کردن فشارهای اقتصادی آمریکا، اولین برنامه را چنین مطرح کرده بود: «تلاش برای حفظ و تقویت ثبات نسبی بازار ارز از طریق عملیاتی کردن بازار متشکل ارزی و تقویت و ارتقای عملکرد سامانه نیما و تأمین تراز ارزی کشور.»
مجید شاکری در یادداشتی مداخله موثرتر بانک مرکزی را از نتایج مثبت بازار متشکل ارزی دانست. او مداخله بازاری را متفاوت از مداخله دستوری می‌داند و می‌گوید: «پیش‌تر امکان مداخله در بازار برای بانک مرکزی به‌شدت دشوار بود، اما با تشکیل بازار متشکل ارزی، عملا دست بانک مرکزی برای مداخله اصولی باز می‌شود. بانک مرکزی در روش سنتی افرادی را چمدان به خیابان‌ها می‌فرستاد تا با عرضه اضافه، قیمت‌ها را کنترل کنند که پرواضح است این روش تا چه اندازه رانت ایجاد می‌کند و چه مشکلاتی در پی دارد. در سال گذشته نیز اغلب، بانک مرکزی از طریق عرضه ارز به صرافی‌های زیرمجموعه خود، تا حدودی این مداخله را انجام می‌داد که این شکل نیز گسسته بود و واکنش‌های کند بازار را به همراه داشت.»
مهر هم در گزارشی مطرح کرده بود که زمزمه‌های راه‌اندازی بازار متشکل ارزی در کنار نقش فعالانه بانک مرکزی طی هفته‌های گذشته، به‌خوبی به دلالان نشان داده که حداقل اگر می‌توانند در برخی ساعات از معاملات روزانه و شبانه، نرخ را به‌دلخواه خود بالا ببرند، اما این روند عمر کوتاهی دارد و بازارسازی بانک مرکزی از طریق صرافی‌های بانکی، راه را بر آنها خواهد بست و حداقل، اجازه برنامه‌ریزی بلندمدت و میان‌مدت را به آنها در بازار ارز نمی‌دهد.
اما در طرف مقابل، انتقاداتی هم نسبت به ایجاد این بازار مطرح می‌شود. یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های مطرح‌شده در خصوص بازار متشکل ارزی، بحث متشکل بودن آن و افزایش نقش بانک مرکزی (دولت) در بازار آزاد ارز است.
علی‌اصغر سمیعی، رییس هیات موسس کانون صرافان و تحلیلگر بازار ارز درباره بازار متشکل ارزی به خبرآنلاین می‌گوید: «بازار با هر اسمی که باشد، فقط در صورتی حکم بازار را دارد که خریدوفروش در آن برای همگان آزاد باشد و قیمت هم در آن فقط با سیستم عرضه و تقاضا تعیین شود. در غیر این صورت بازار با هر اسمی که باشد، هیچ فرقی نمی‌کند و نمی‌تواند کارایی لازم را داشته باشد.»
رییس هیات موسس کانون صرافان متذکر می‌شود: «هر نوع بازاری که حضور در آن نوعی امتیاز محسوب شود، فورا بوی رانت از آن به مشام می‌رسد. این امتیاز را برای هر کسی یا گروهی که بخواهند در نظر بگیرند، یا با هر نیتی که باشد حتی با نیت‌های خیرخواهانه.»
سمیعی عنوان می‌کند: «راجع به بازار موسوم به متشکل هم فعلا فقط صحبت شده است. باید روش را تماشا کرد. اگر روش همانند روش‌های قدیمی و دادن امتیاز به گروه خاصی باشد که امیدی به آن نیست، مگر اینکه این بار ما شاهد یک تحول واقعی و بازاری آزاد و با نرخ واقعی و واحد و البته با نظارت، نهاد مسئول برای جلوگیری از نوسانات و تلاطمات مخرب باشیم.»
محسن جلال‌پور، رییس سابق اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران هم در گفت‌وگو با خبرآنلاین در این خصوص که بازار متشکل ارزی می‌تواند فضای بازار ارز را آرام کند می‌گوید: «اگر بازار متشکل ارزی را ما مصنوعی نکنیم، مثل کاری که در بازار ثانویه انجام دادیم، یعنی قیمت‌گذاری نکنیم و کف و سقف برای آن تعیین نکنیم، بازار آرام می‌شود.»
جلال‌پور تصریح می‌کند: «بازار متشکل زمانی بازار اصلی ارز می‌شود که ما در آن دخالت نکنیم و دولت ورود نکند. اگر این اتفاق بیفتد، بازار ارز سامان پیدا می‌کند.»
رییس سابق اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران یادآور می‌شود: «من اعتقاد دارم اگر ارز ۴۲۰۰ تومانی و ارز نیمایی برداشته شود و همه نرخ‌ها به بازار ارز بیاید، قیمت ارز رو به کاهش رود. اما اگر اختلاف قیمت‌ها و رانت‌ها وجود داشته باشد، باز در بازار متشکل ارزی هم موفق نخواهیم بود.»
وعده‌های مسئولان و تاریخ‌هایی که محقق نشدند
از زمستان 97 تاکنون، مسئولان بارها تاریخ‌هایی را برای آغاز به کار بازار اعلام کرده‌اند اما هیچ‌کدام محقق نشده است.
تعدد وعده‌ها در این خصوص آنقدر زیاد بوده که حتی در زمان‌هایی این گمانه‌زنی می‌شد که مسئولان برای ایجاد تغییر موقتی در بازار ارز و فشار بر دلال‌ها و یا تسکین موقتی دغدغه مردم، در صحبت‌هایشان از راه‌اندازی قریب‌الوقوع «بازار متشکل ارزی» خبر می‌دهند.
در ادامه نگاهی به اظهارات کلیدی مسئولان در خصوص راه‌اندازی این بازار داریم:
دوم بهمن‌ماه ۹۷ بود که عبدالناصر همتی، رئیس‌کل بانک مرکزی با حضور در برنامه تیتر امشب به‌عنوان سومین گفتگوی تلویزیونی خود، از راه‌اندازی بازار متشکل ارزی ظرف دو هفته آینده (یعنی ۱۷ بهمن‌ماه ۹۷) خبر داد. اما این بازار در تاریخ مذکور راه‌اندازی نشد. (+)
در تاریخ 13 اسفندماه 1397 در یک گفتگوی تلویزیونی دیگر، رئیس‌کل بانک مرکزی اعلام کرد که مقدمات راه‌اندازی این بازار فراهم شده اما صلاح بر این است که راه‌اندازی آن در فروردین‌ماه سال 98 صورت گیرد. (+)
همتی 30 بهمن‌ماه 97 در شبکه دو با بیان اینکه ارز و طلا ابزاری برای سرمایه‌گذاری نیست، از افزایش حضور بانک مرکزی در بازار ارز خبر داده بود و گفته بود: «ما نگران هستیم که دارایی‌های مردم آسیب ببیند. ورود ما به این بازارها به ضرر واسطه‌ها و دلالان خواهد بود و به همین دلیل معتقدیم که بازار ارز باید متشکل شود.» (+)
18 فروردین‌ماه امسال، عبدالناصر همتی در نشستی با اصحاب رسانه از مشخص‌شدن اعضای هیأت مدیره بازار متشکل ارزی و عملیاتی شدن آن تا پایان ماه فروردین خبر داده بود. (+)
17 اردیبهشت، محمود شکسته‌بند، مدیرعامل بازار متشکل معاملات ارز، ضمن توضیح درباره آخرین وضعیت راه‌اندازی این بازار، از تکمیل تمام مراحل ثبت شرکت در سامانه ثبت شرکت و اجرای فاز عملیاتی این بازار خبر داد.
محمود شکسته‌بند، در خصوص بازار متشکل معاملات ارز تصریح کرد: «کارهای کارشناسی، برنامه‌های نرم‌افزاری و سیستم‌های موردنیاز این بازار نیز در حال طراحی و تدوین است و به‌طور مرتب هیأت مدیره شرکت، جلسات مستمری را با کارشناسان فناوری اطلاعات برگزار می‌کند.»
او گفت که ساختمان محل استقرار بازار نیز تجهیز شده است و به‌محض نهایی شدن ثبت شرکت، هیأت مدیره، مدیران و کارشناسان در محل بازار متشکل ارزی مستقر می‌شوند.
مدیرعامل بازار متشکل معاملات ارز در پایان اعلام کرد که پس از طی شدن فاز تأسیس، فاز عملیاتی بازار به‌صورت آزمایشی آغاز خواهد شد. (+)
15 اردیبهشت، یک مقام مسئول در نظام بانکی در گفت‌وگو با خبرگزاری‌ها با بیان اینکه تمام سهامداران بازار متشکل ارزی، روز 15 اردیبهشت ۹۸ سهم‌الشراکه خود را واریز کرده‌اند، از شروع به کار آزمایشی این بازار با ۱۰۰ صراف، از هفته آینده خبر داده بود. (+)
20 اردیبهشت، فرهاد دژپسند، وزیر امور اقتصادی و دارایی از شروع فعالیت بازار متشکل ارزی از هفته آینده آن تاریخ، خبر داد و به تاثیر مثبت این بازار در کشف قیمت واقعی دلار و تاثیر مثبت آن در بازار ارز اشاره کرد. (+)
بازار متشکل ارزی، در آستانه شروع فعالیت
هنوز شرکت مرتبط با بازار متشکل ارزی در محل خود مستقر نشده و بعید است تا پایان این هفته هم فعالیت این بازار آغاز بشود. اما بر اساس شنیده‌ها، زمان زیادی هم با شروع فعالیت بازار متشکل ارزی نمانده و در چند هفته آینده، این بازار آغاز به کار خواهد کرد.
بر اساس گزارش خبرگزاری مهر، قرار است محل تشکل بازار متشکل ارزی، ساختمان بانک مرکزی در خیابان فردوسی باشد.
ایرنا ضمن اینکه آماده نشدن زیرساخت‌های فنی برای ارتباط فنی بانک‌ها و «شرکت عملیات بازار متشکل ارزی» را دلیل تاخیر در راه‌اندازی بازار متشکل ارزی، عنوان کرده است خبر داده که مراحل پایانی آماده‌سازی زیرساخت‌های لازم در بخش فناوری اطلاعات بانک مرکزی، بانک‌های عامل و شرکت بازار متشکل ارز در حال انجام است.
در پایان باید اشاره کرد که تاسیس بازار متشکل ارزی، اگر مطابق ما همان فرآیندهای عنوان شده باشد، به تعیین قیمت ارز بر اساس مکانیزم عرضه و تقاضا و در نتیجه تعدیل قیمت‌ها منجر خواهد شد. اما باید توجه داشت که کاهش ارزش ریال و مشکلات همیشگی کشور در خصوص ارز، دلایلی بسیار فراتر از نحوه توزیع ارز دارد و از بازار متشکل ارزی، صرفا باید به اندازه کارکردش انتظار داشت.
