پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
فریبرز بیات، مدرس روزنامه‌نگاری، عضو شورای برنامه‌ریزی مرکز فابا؛
۱۰ روز از فروردین‌ماه گذشته را شهروندان و صاحبان حساب‌های بانکی، بانکداران و مسؤولان بانکی کشور، در شوک، دلهره و اضطراب به سر بردند. منشأ و مبنای این هراس و اضطراب اخبار و شایعاتی بود که حکایت از هک‌شدن حساب‌ها و سرقت رمز کارت‌های بانکی داشت. نحوة مواجهه رسانه‌ها با چنین اخبار و شایعاتی و هم‌چنین زمینه‌ها، علل، عوامل و راهکارهای آن، موضوع این یادداشت است.
از انتشار نخستین روزنامه فارسی زبان در ایران در ۱۲۱۶ هجری شمسی تاکنون ۱۷۵ سال می‌گذرد. طی این مدت، دنیای ارتباطات و روزنامه‌نگاری فراز و نشیب‌ها و تحولات بسیاری را پشت سرگذاشته است. ارتباطات پس از عبور از عصر شفاهی و شنیداری، حداقل سه دوران خط، چاپ و شبکه را پشت سر گذاشته است. به تبع این تحولات، روزنامه‌نگاری نیز از اتکای مطلق به متن عبور کرده و صدا، تصویر، فیلم و یا ترکیبی از همه آن‌ها را برای اطلاع‌رسانی به مدد گرفته است. هم‌زمان روش و رویکرد روزنامه‌نگاری هم از پوشش کلی و سطحی‌تر مسائل و موضوعات فرا‌تر رفته و پرداخت عمیق‌تر به موضوعات تخصصی در قالب روزنامه‌نگاری علمی و تخصصی شکل گرفته است. مثل روزنامه‌نگاری ورزشی، اقتصادی، علمی، بهداشتی و پزشکی، هنری و… البته این تحول و تغییر در مسیری ساده، مستقیم و روشن و بدون ابهام به‌دست نیامده، بلکه حاصل فراز و نشیب و سعی و خطاهای بسیار بوده است. به‌عنوان مثال درباره موضوعی و تخصصی شدن روزنامه‌نگاری، گذشته از مقاومت‌های اولیه‌ای که هنوز نیز در برخی از کشور‌ها وجود دارد، تاکنون دو رویکرد دنبال شده است.
روزنامه‌نگار همه فن حریف
رویکرد اول، تاکید را بر روزنامه‌نگاران قرار می‌دهد و قایل به تربیت روزنامه‌نگاران همه فن حریف است. در این دیدگاه، روزنامه‌نگاران در حوزه‌های تخصصی و موضوعی خاص آموزش‌های پایه و اولیه را می‌بینند تا قادر باشند اخبار و مسائل آن حوزه موضوعی را پوشش دهند. سال‌ها مؤسسات و دستگاه‌های رسانهای و مطبوعاتی در این راستا تلاش کردند که این تلاش‌ها هنوز هم در برخی کشور‌ها ادامه دارد. در همین زمینه مؤسسات رسانهای از خبرنگاران و دبیران بخش‌های مختلف به‌صورت چرخشی استفاده می‌کنند تا با کار در همه بخش‌ها با حوزه‌های موضوعی مختلف آشنا شوند. مثلاً کسی که دو یا سه سال در بخش سیاسی است به حوزة اقتصادی، فرهنگی یا اجتماعی منتقل می‌شود و بالعکس. اما پس از چندین دهه تلاش در این زمینه به مرور مشخص شد شیوه تربیت روزنامه‌نگاران همه فن حریف جواب نمی‌دهد؛ چرا که حوزه‌های موضوعی و تخصصی از چنان پیچیدگی، عمق و وسعتی برخوردارند که یک خبرنگار با دانشی اندک و اولیه قادر به اشراف بر مسائل و موضوعات آن‌ها نیست و بنابراین نمی‌تواند با درستی، دقت، اعتبار و اطمینان که اصول بنیادی این حرفه است، اخبار و مسائل حوزه‌های تخصصی و موضوعی را پوشش دهد.
این ارزیابی و تجربه، مدیران رسانهای و مطبوعاتی را به رویکرد دوم رهنمون کرد که عبارت از تربیت متخصصان موضوعی در عرصه روزنامه‌نگاری است.
متخصصان موضوعی روزنامه‌نگار
در این رویکرد، دانشجویان فارغ‌التحصیل در هر یک از رشته‌های تخصصی که علاقه‌مند به حرفه روزنامه‌نگاری هستند، برای مقطع کارشناسی ارشد جذب رشته روزنامه‌نگاری می‌شوند و یا از بین دانشجویان و متخصصان موضوعی علاقه‌مند به حرفه روزنامه‌نگاری که از توانایی‌های اولیه و پایه روزنامه‌نگاری برخوردارند، برای همکاری با بخش‌های تخصصی رسانه‌ها و مطبوعات دعوت به همکاری می‌شود. این افراد پس از گذراندن دوره‌های آموزشی و کارآموزی لازم به مرور مسؤولیت تهیه خبر و گزارش در حوزه‌های موضوعی را بر عهده می‌گیرند. متخصصان موضوعی که با ارسال مقاله و مطلب با رسانه‌ها و روزنامه‌ها همکاری متناوبی دارند و یا نویسندگان زبده نشریات دانشجویی، از جمله بهترین و مستعد‌ترین افرادی هستند که می‌تواند هسته‌های اولیه پایه‌ریزی روزنامه‌نگاری تخصصی و موضوعی را تشکیل دهند. اما به‌طور کلی کسانی که می‌خواهند در این عرصه وارد شوند باید از آمادگی‌ها و توانایی‌های زیر برخوردار باشند:
– شناخت عمیق و روزآمد از مسائل و چالش‌های دانش در یک حوزه موضوعی و تخصصی
– شناخت دقیق ادبیات، مفاهیم، نظریه‌ها و سیر تحول و تغییرات یک حوزه دانش
– شناخت صاحب‌نظران، محققان، مؤلفان و کار‌شناسان خبره یک حوزه دانش
– شناخت کافی از منابع و مآخذ، پژوهش‌ها، رسانه‌ها، نشریات تخصصی و اسناد آن حوزه دانش
– علاقه و انگیزه جست‌وجوگری و خبرگیری و داشتن جسارت و شهامت این کار
– داشتن توانایی‌های اولیه و پایه روزنامه‌نگاری از جمله مهارت در نوشتن و تجزیه و تحلیل اخبار و مسائل و موضوعات آن حوزه دانش
– شناخت از ماهیت رسانه‌ها و تفکیک و تمایز بین نقش و کارکردهای هریک
– شناخت کافی از علائق و نیازهای مخاطبان و علاقه‌مندان آن حوزه دانش
– کسب مهارت، دانش و تکنیک‌های روزنامه نگاری
افرادی که واجد چنین خصوصیاتی باشند، چنانچه وارد حرفه روزنامه‌نگاری علمی و تخصصی شوند، گذشته از آن‌که می‌توانند مسائل و موضوعات و چالش‌های آن حوزه موضوعی را در ارتباط با مخاطبان خاص و علاقه‌مندان پوشش دهند، قادرند آن حوزه دانشی را به‌خوبی با جامعه پیوند بزنند و دانش و اطلاعات جامعه را در ارتباطات با آن حوزه موضوعی از طرق زیر بالا ببرند:
– عمومی کردن علم: این گروه از روزنامه‌نگاران تخصصی با ساده کردن مفاهیم پیچیده علمی می‌توانند به عمومی کردن آن حوزه دانشی کمک کنند، بینش و میزان اطلاعات و آگاهی‌های جامعه را در زمینه یک حوزه تخصصی دانش بالا ببرند و از شکاف بین جامعه و نخبگان علمی بکاهند.
– پیوند علم با زندگی روزمره: این گروه از روزنامه‌نگاران با نشان دادن کارکردهای دانش در جهت تأمین رفاه و آسایش مردم، به‌خوبی می‌توانند به بهره‌مندی و استفاده از دانش در سامان دادن به امور روزمره زندگی دامن بزنند و از این طریق به رشد رفتارهای علمی در بین مردم کمک کنند.
– نشر و پخش اختراعات، ابتکارات و کشفیات علمی در جامعه و روزآمد کردن اطلاعات علمی جامعه از دیگر نقش‌های روزنامه‌نگاران تخصصی است.
– حساس کردن مسؤولان و برنامه‌ریزان به مسائل و مشکلات یک حوزه علمی و دانش از دیگر نقش‌های چنین روزنامه‌نگارانی است.
– ایجاد هم‌فکری، تبادل‌نظر و تبادل تجارب بین نخبگان و دست‌اندرکاران یک حوزه دانش از دیگر کارکردهای روزنامه‌نگاری تخصصی است
– پیوند میان دانشمندان و نظریه‌پردازان با صنعت‌گران و تولیدکنندگان، از دیگر کارکردهای این روزنامه‌نگاران است.
– تقویت هویت صنفی و حرفه‌ای دست‌اندرکاران یک حوزه دانش از دیگر کارکردهای مهم روزنامه‌نگاران تخصصی است.
ـ کمک به دانش‌افزایی و روزآمد‌سازی اطلاعات دست‌اندرکاران یک حوزه دانش از طریق ارتباط با مراکز و مجامع علمی بین‌المللی، از دیگر کارکردهای این قبیل روزنامه‌نگاران است.
پس‌افتادگی روزنامه‌نگاری ایران
با وجود تمامی نقش‌ها و کارکردهای مثبت و ضروری روزنامه‌نگاری تخصصی برای جامعه و نیز علی‌رغم آن‌که چند دهه است که تفکیک و تخصصی شدن رشته روزنامه‌نگاری در بسیاری از مراکز آکادمیک معتبر جهان پذیرفته شده است، در ایران هنوز نظام آموزشی و دانشگاهی رسمی روزنامه‌نگاری تخصصی نداریم که پیامد مستقیم آن ضعف بخش‌های تخصصی مطبوعات عمومی و نیز نشریات موضوعی و تخصصی است.
نتایج برخی بررسی‌ها حاکی است ما در حوزه‌های موضوعی اقتصاد، بهداشت و درمان، محیط زیست، ورزش، تربیت‌بدنی و هنر، کمترین تعداد روزنامه‌نگارانی را داریم که خود متخصص موضوعی آن رشته باشند. وضعیت روزنامه‌نگاری در حوزه‌های تخصصی‌تری مانند بانکداری و بانکداری الکترونیک به مراتب بد‌تر است. این مسأله در برخی حوزه‌ها چون اقتصاد به دلیل درگیری عموم جامعه با آن‌ها بیشتر به چشم می‌خورد. جالب است بدانیم در برخی از موارد حتی مدیران و مسؤولان نشریات موضوعی نیز دانش‌آموخته آن رشته و متخصص در آن حوزه موضوعی نیستند.
نتیجه این مساله استقبال کم از نشریات موضوعی وتخصصی و شمارگان پایین آن‌ها و ناپایداری و جوان‌مرگی بسیاری از نشریات است. البته فرهنگ شفاهی و شنیداری و نبود فرهنگ مطالعه را – که با رشد و توسعه رسانه‌های دیداری و شنیداری و مجازی بر شدت و عمق آن افزوده شده است- باید مهم‌ترین عامل ساختاری توسعه نیافتگی مطبوعات و رسانه‌های مکتوب به‌طور کلی و نشریات موضوعی و تخصصی در جامعه ما دانست؛ اما در کنار این مشکل ساختاری و کلان نباید از ضعف‌های درونی خود رسانه‌ها و مطبوعات و نشریات نیز غافل بود. سه مشکل اساسی که در ساختار داخلی نشریات و مطبوعات تخصصی و موضوعی بیشتر به چشم می‌خورد از این قرار است:
1. مدیریت غیرتخصصی و سیاسی نشریات تخصصی و موضوعی و یا نگاه صرف تجاری و فقدان اهداف و خط‌‌مشی فکری و حرفه‌ای مشخص
۲. کمبود یا فقدان نیروی انسانی متخصص در حوزه موضوعی فعالیت نشریه
۳. دانش، تجربه و مهات روزنامه‌نگاری پایین معدود دانش‌آموختگان موضوعی نشریات تخصصی و سایر نیروهای شاغل در این نشریات
پیامد‌ها و نتایج این مشکلات ساختاری در مجلات تخصصی و یا بخش‌های موضوعی و تخصصی نشریات را به صورت زیر می‌توان فهرست کرد:
– نشر اطلاعات غلط و اشتباه در حوزه‌های علمی، اقتصادی و…
– بی‌دقتی، خطاهای فاحش و بی‌اعتباری اخبار تخصصی
– تناقض‌های آشکار در اخبار و بی‌اعتمادی مخاطبان
– فقدان منابع و استنادات موثق و معتبر برای اخبار
– تعمیم‌های نابجا و بی‌اعتبار درباره موضوعات و مسائل مختلف
– پیچیدگی و دشواری فهم مطالب و موضوعات مطرح در اخبار علمی-تخصصی به دلیل عدم توانایی خبرنگار در ساده‌سازی و عمومی‌کردن مفاهیم علمی
– طرح آمار‌ها، اعداد و ارقام غلط و بدون پایه و مبنا
– بزرگ‌نمایی و یا کوچک‌نمایی‌های نابجا و ناموجه در موضوعات علمی
– قلب اخبار با تبلیغات، آگهی‌ها و رپرتاژ شرکت‌ها و کارخانه‌ها
– ایجاد موج‌های مثبت یا منفی کاذب به دلایل ناموجه
– ایجاد هراس و ترس در افکار عمومی بدون دلایل متقن و موجه
یک نمونه زنده
یک نمونه از ترکیب فقدان دانش تخصصی و بی‌دقتی همراه با عطش روزنامه‌نگارانه برای اخبار هیجانی و منفی، ماجرایی است که فروردین‌ماه گذشته اتفاق افتاد و مطبوعات و رسانه‌های مختلف با عنوان‌هایی چون «هک‌شدن حساب‌های بانکی»، «لو رفتن رمز کارت‌های بانکی»، «سرقت اینترنتی از حساب‌های بانکی مردم» و… از آن یاد کردند.
این موج رسانهای از آنجا که با زندگی و حیات اقتصادی تک تک شهروندان گره خورده بود، گذشته از ایجاد هراس و نگرانی زایدالوصف بین مردم، حتی برخی مسؤولان بانکی را نیز به دنبال خود کشید تا جایی که مجبور شدند در اطلاعیه‌ای اعلام کنند «به‌منظور ارتقای سطح ایمنی، ایجاد محدودیت در دسترسی غیرمجاز در شبکه کارتی و حفاظت مشتریان در مقابل مخاطرات احتمالی ناشی از آن، دارندگان کارت‌هایی که طی چندماه گذشته رمز خود را تغییر نداده‌اند، لازم است با مراجعه به خودپرداز‌ها یا شعبه مربوطه، نسبت به تغییر رمز کارت بانکی خود اقدام کنند.»
این اطلاعیه اگرچه با هدف احتیاطی و کاهش نگرانی احتمالی مردم صادر شده بود، اما چون در فضای رسانهای خاص قرار گرفته بود و از طرفی اطلاعات فنی شفاف و دقیقی در مورد موضوع نمی‌داد، در فضای رسانهای ملتهب به عنوان دلیلی بر درستی خبر گرفته شد. بنابراین از فردای صدور اطلاعیه بر شدت هراس و نگرانی مردم افزوده شد و صف‌های طویلی از مردم مضطرب و نگران، مقابل بانک‌ها و خودپرداز‌ها صف کشیدند تا رمز کارت خود را تغییر دهند و از سرقت حساب‌های بانکیشان جلوگیری کنند.
اما در این میان کمتر خبرنگاری بود که به حوزه بانکداری الکترونیک و امنیت شبکه اشراف کافی داشته باشد و امکان وقوع چنین مسأله‌ای را بررسی کند و یا کمتر خبرنگار و رسانهای را شاهد بودیم که با یک کار‌شناس امنیت شبکه درباره چنین شایعه‌ای صحبت کند.
از طرف دیگر، هیچ یک از مسؤولان بانکی و امنیت شبکه نیز اطلاعات فنی و شفافی درباره این‌که چه مشکلی پیش آمده و پیامدهای آن چیست و آنچه در سطح افکار عمومی جریان دارد تا چه اندازه با واقعیات فنی فاصله دارد، در اختیار جامعه و رسانه‌ها قرار ندادند. به همین دلیل برای مدت ۱۰ روز مردم در التهاب توأم با نگرانی از سرقت از حساب‌هایشان به سر بردند. اما با پایان موج هیجان‌زدگی، اطلاع رسانی ضعیف، نارسا و غلط و شایعاتی که نتیجه مستقیم و غیرمستقیم آن بود، مشخص شد ماجرا اگر چه نوعی خطا و ضعف در سیستم ایمنی شرکت‌های پشتیبانی‌کننده خدمات بانک‌هاست، اما اصولاً ارتباط و نسبتی با «هک‌شدن حساب‌ها» و نیز «سرقت از حساب‌های مردم» ندارد. هرکدام از این عناوین بارهای محتوایی و فنی دقیقی دارد که چنانچه خبرنگاری به این حوزه موضوعی و تخصصی مسلط نباشد، می‌تواند اذهان عمومی را مشوش و موجی از نگرانی و بی‌اعتمادی در جامعه ایجاد کند که عواقب آن جبران‌ناپذیر است.
اما این فقط حوزه اقتصاد نیست که فقدان دانش تخصصی خبرنگاری می‌تواند در آن فاجعه بیافریند، سایر حوزه‌های تخصصی و موضوعی نیز چنین هستند. به‌عنوان مثال خبرنگاری که اطلاعات تخصصی در حوزه بهداشت و درمان ندارد، چنانچه آمار ویروس «اچ آی وی» را با ایدز یکی بداند یا مثلا بدون توجه به ملاحظات اجتماعی و فرهنگی درباره این بیماری اسم و مشخصات یا عکسی از یک بیمار «اچ‌ای وی» را منتشر کند- در فضای فعلی جامعه که عقاید قالبی منفی و ناموجهی در این باره وجود دارد – او را از هستی ساقط کرده و زندگی و خانواده او را به مخاطره جدی افکنده است. اخراج از محل کار، اخراج فرزندان از محل تحصیل، قطع ارتباط فروشگاه‌ها و مراکز خرید با خانواده وی و… تنها بخشی از پیامدهای فاجعه بار اطلاع‌رسانی بدون اتکا به دانش تخصصی و معلومات حرفه‌ای است. این مثال‌ها و اتفاقات همه تأکیدی است بر ضرورت رفتن به طرف روزنامه‌نگاری تخصصی و موضوعی. این کار اگر چه در کوتاه‌مدت می‌تواند از طریق جلب و جذب دانش‌آموختگان و متخصصان موضوعی علاقه‌مند به حرفه روزنامه‌نگاری توسط مؤسسات و مدیران رسانه‌ها صورت گیرد، اما راهکار بلندمدت و اصولی آن، تخصصی شدن آموزش رشته روزنامه‌نگاری در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی است. به این منظور دانشکده‌های ارتباطات و روزنامه‌نگاری می‌توانند برای مقطع کارشناسی ارشد از بین فارغ‌التحصیلان رشته‌های دیگر دانشجویان زبده و علاقه‌مند را جذب و در رشته‌های تخصصی مختلف و موردنیاز جامعه، روزنامه‌نگار تخصصی تربیت کنند. اما تا رسیدن به چنین روزی، نظام بانکی به‌ویژه در عرصه بانکداری الکترونیک، باید به تربیت روزنامه‌نگار تخصصی همت گمارد. بی‌تردید چنین اقدامی امکان مواجهه منطقی با افکار عمومی را برای بانکداران فراهم می‌آورد و سرمایه‌گذاری‌های فنی آنان را با جلب نظر مشتریان، سودآور می‌کند.
منبع: نشریه شماره ۳۳ بانکداری الکترونیک – مرکز فابا