پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
نگاهی به گام‌های سازمان بورس برای رفع و بهبود باگ سامانه معاملات / قصه باگ هسته
بورس تهران در ماه‌های اخیر بارها رکورد شکست، اما قطعی‌های هسته معاملات هم رکورد شکست. وقتی استقبال مردم و ورود سرمایه‌گذاران تازه به بورس افزایش می‌یابد، ضعف زیرساخت‌های فنی بیش از گذشته خود را نشان می‌دهد. منشاء قطعی‌های هسته معاملات چیست و سازمان بورس چه اقدامی را برای رفع این مشکلات کرده است
ماهنامه عصر تراکنش / اختلال در هسته معاملات بورس تهران بار دیگر در 22 مهرماه 1397 اتفاق افتاد؛ اما این بار متفاوت‌تر از دفعات قبل تکرار شد و باعث شد بار دیگر سرمایه‌گذاران بورس تهران از انجام معاملات باز بماندند. گویا این اختلال از آنجا نشات می‌گیرد که عملکرد نرم‌افزاری سامانه معاملات دارای باگی است که از زمان خرید و نصب نرم‌افزار در دهه ۸۰ وجود داشته و اصلا موضوع جدیدی نیست. با مطهره مروج، مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس درباره این باگ و اقداماتی که شرکت مدیریت فناوری بورس تهران تاکنون برای بهبود و رفع آن انجام داده است، گفت‌وگو کردیم.
شباهت هسته معاملات بورس با سیستم کربنک بانک‌ها
مطهره مروج در پاسخ به این سوال که آیا می‌توان هسته معاملات بورس را مدل سیستم کربنک بانک‌ها دانست، توضیح مي‌دهد: «هسته معاملات بورس تا حدی شبیه به کربنک بانک‌هاست، اما با این تفاوت که در طول فاز معاملاتی بعد از اینکه سفارش‌ها گرفته می‌شود، فازی وجود دارد به نام تطبیق یا مچینگ که در این فاز عرضه و تقاضا متناسب با سفارش‌های خریدوفروش با یکدیگر تطبیق داده می‌شوند و مشخص می‌شود که دو طرف معامله چه کسانی هستند؛ چراکه در معاملات ابتدا سفارش‌ها بی‌نام در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و زمانی که تطبیق داده می‌شوند، مشخص می‌شود که دو نفر با چه قیمتی، در چه زمانی و با چه حجمی معامله می‌کنند. این فاز نسبت به سامانه‌های کربنکینگ پیچیدگی‌های بیشتری دارد؛ از طرف دیگر ابعاد سامانه‌های کربنکینگ وسیع‌تر است.»
فرایند معامله در بازار سرمایه به‌طور کلی از سه فاز «پیش از معامله»، «معامله» و «پس از معامله» تشکیل شده است؛ فاز پیش از معاملات مربوط به آماده‌سازی سفارش‌ها، صدور کد معاملاتی، درج نمادهای معاملاتی، پذیرش شرکت‌ها و ثبت آنهاست. فاز میانی یا فاز وسط، مربوط به خود معاملات می‌شود که سفارش‌ها از درگاه‌های مختلف که شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات نرم‌افزاری یا سامانه‌های نامک هستند، برای مرحله تطبیق ارسال می‌شوند. سومین فاز که به گفته مروج، فاز مهمی نیز هست، فاز پس از معاملات است؛ یعنی بعد از اینکه معاملات انجام شد، باید وجوه و حساب‌های افراد مشخص و سپس خالص‌سازی شود. در واقع، در این مرحله مشخص می‌شود که یک کارگزاری یا یک فرد، به‌واسطه معاملات امروز خود چه میزان بدهکار یا بستانکار است و این فاز است که تاحدی شبیه عملکرد سیستم‌های بانکی در خالص‌سازی حساب‌هاست.
مروج درباره یکی دیگر از شباهت‌هایی که بورس با حوزه بانکی دارد، این‌طور می‌گوید: «شباهت دیگر با حوزه بانکی مربوط به اتاق کلر یا Clearing House است که ما نیز در بورس دقیقا اتاق تسویه و اتاق پایاپای داریم. عملکرد این بخش دقیقا شبیه به اتاق کلر بانک‌هاست. کار ما در این اتاق در دو مرحله انجام می‌شود؛ یکی clearance است که مشخص می‌کنیم چه کسی به چه میزان در روز معاملاتی خود بدهکار یا بستان کار است و دومین بخش نیز پایاپای و جابه‌جایی وجوه است.»
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
درباره مطهره مروج
مطهره مروج متولد سال 1365 است و اولین مدیر خانم سازمان بورس است که همزمان با 50سالگی بازار سرمایه در بهمن‌ماه سال 1396 منصوب شد. او مقاطع لیسانس، فوق لیسانس و دکتری خود را در دانشگاه تهران در حوزه‌های نرم‌افزار و سخت‌افزار گذرانده است. مروج، دوره کارشناسی ارشد MBA بازار سرمایه را نیز در دانشگاه علوم اقتصادی سپری کرده و دارای چهار گواهینامه حرفه‌ای بازار سرمایه است. ورود وی به بازار سرمایه در سال 1388 و به‌عنوان کارشناس خدمات رایانه‌ای شرکت سپرده‌گذاری مرکزی اوراق بهادار و تسویه وجوه بود. او سپس به‌عنوان مشاور فناوری اطلاعات این شرکت ادامه فعالیت داد و در سال 1391 به‌عنوان مدیر ناشران شرکت سپرده‌گذاری مرکزی انتخاب شد. مروج از اواسط سال 1395 به‌عنوان مدیر توسعه این شرکت منصوب و از ابتدای سال 1396 به‌عنوان مشاور معاونت اجرایی سازمان بورس و اوراق بهادار وارد این سازمان شد. او از بهمن 1396 مدیریت فناوری اطلاعات سازمان را در دست گرفت. مروج همچنین نایب‌رئیس هیات‌مدیره شرکت مدیریت فناوری بورس تهران و ناظر هیات‌مدیره شرکت رایان‌بورس است.
[/mks_pullquote]
نحوه اتصال افراد به هسته معاملات
مروج درباره نحوه اتصال افراد به هسته معاملات توضیح می‌دهد: «درباره معماری و مدل اتصال به هسته معاملات بورس، دو بخش وجود دارد؛ در بخش قدیمی‌تر، اتصال‌ها کماکان از سمت کارگزاران بود، یعنی کارگزاران در دوره‌های گذشته از طریق ایستگاه‌های معاملاتی که داشتند، معامله انجام می‌دادند که ما به آنها سامانه نامک می‌گوییم و هر شرکت کارگزاری تعدادی ایستگاه معاملاتی دارد که معامله‌گران پشت آن قرار می‌گیرند و معامله انجام می‌دهند. از سال 1389، با توجه به مسیر توسعه زیرساخت‌های فناوری اطلاعات بازار سرمایه‌ای که طی کرده‌ایم، دو شرکت خدمات‌دهنده نرم‌افزار، در بازار سرمایه فعال شده‌اند که در حال حاضر این تعداد به 11 شرکت رسیده و همزمان با افزایش تعداد شرکت‌های نرم‌افزاری و تنوع خدمات، از شهریورماه امسال، بیش از 50 درصد حجم، تعداد و ارزش معاملات ما را معاملات آنلاین به خود اختصاص داده است. در واقع حجم زیادی از معاملات ما از طریق کاربران آنلاین انجام می‌شود؛ اما مساله‌ای که وجود دارد این است که مدل ارتباطی با هسته معاملات به‌دلیل بررسی‌هایی که باید انجام دهیم، کماکان از طریق کارگزاران است؛ یعنی سفارش‌های اشخاص، چه آنلاین و چه کسانی که معامله‌گر از طرف آنها معاملات را انجام می‌دهد، به کارگزاری‌ها ارسال می‌شود و بررسی‌های مانده دارایی با بانک را کارگزاری‌ها انجام می‌دهند و از طرف دیگر آن کارگزار، واسط ارسال سفارش‌ها به هسته معاملات است.»
با توجه به گفته‌های مروج، سازمان بورس در حوزه پیش از معامله و نگهداری دارایی، مشتری‌محور عمل می‌کند و در حوزه تسویه و پایاپای نیز کارگزارمحور است؛ یعنی شخص زمانی که معامله می‌کند، لازم نیست یکی‌یکی به اتاق پایاپای پول دهد؛ بلکه کل معاملات فرد، چه خرید و چه فروش، در سطح کارگزار خالص‌سازی می‌شود و در نهایت کارگزار است که با اتاق پایاپای تسویه می‌کند.
مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس درباره مدل‌های نحوه اتصال افراد به هسته معاملات در دنیا توضیح می‌دهد: «در دنیا مدل‌های مختلفی وجود دارد كه خیلی به نوع کسب‌وکار و سطح قوانین آنها وابسته است. برای مثال یکی از بازارهایی که بعد مسافت آن با ما خیلی زیاد است، ولی خیلی شبیه به ما عمل می‌کند، بورس برزیل است که از لحاظ کد معاملاتی حدود 9 میلیون کد معاملاتی دارد و مکانیسم ثبت و نگهداری دارایی آنها نزد سپرده‌گذاری متمرکزشان در سطح مشتری انجام می‌شود و تسویه پایاپای آنها نیز در سطح کارگزار انجام می‌شود.»
معنی قطعی هسته معاملات
به گفته مروج، قطعی سیستم معاملات به حجم معاملات بستگی ندارد و باگی که در این سیستم وجود دارد، از سال 1386 که بورس ایران این سامانه را از یک شرکت فرانسوی خریداری کرد نیز وجود داشت و اولین بار این موضوع در سال 1387 زمانی که نه فرابورس وجود داشت و نه حجم معاملات به این اندازه بود، بروز کرد. از آن سال تاکنون در بازه‌های زمانی مختلف این اشکال رخ داده و باعث می‌شود چهار یا پنج ساعت بازار از دست برود. همچنین بعد از اینکه فرابورس از سال 1390 به هسته معاملات پیوست و از آن استفاده کرد، این اتفاق گاه در هسته معاملات فرابورس نیز رخ داد.
مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس، قطعی روز 22 مهرماه را یک اختلال خاص می‌داند؛ چراکه این مساله همیشه بعد از بازگشایی بازار رخ می‌داد، ولی این بار، در مرحله سفارش‌گیری اتفاق افتاد و به همین دلیل نیز رفع آن به‌دلیل جدید بودن این نوع اختلال زمانبر شده است.
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
درباره شرکت مدیریت فناوری بورس تهران
شركت مديريت فناوري بورس تهران به‌عنوان يكي از شركت‌هاي زیرمجموعه سازمان بورس و اوراق بهادار براي ارائه خدمات با چرخه كامل «معاملات الكترونيكي» ابزارهاي مالي به اركان بازار سرمايه فعاليت مي‌كند. این شرکت در سال 1373 با نام «شرکت خدمات بورس تهران» در اداره ثبت شرکت‌های تهران به ثبت رسيده است، اما در نهایت نام این شرکت از ۲۵ شهریور ۱۳۸۵به «شرکت مديريت فناوري بورس تهران» تغيير يافت.
[/mks_pullquote]
مطهره مروج درباره اینکه قطعی سامانه به چه معناست، می‌گوید: «مساله نوعی ناسازگاری داده در شرایط خاص است. زمانی که سامانه وارد مرحله‌ای می‌شود که اطلاعاتی که معامله می‌شوند با اطلاعات دیتابیس تطبیق نداشته باشد، همکاران ما در شرکت مدیریت فناوری برای اینکه جلوی ادامه این مساله را بگیرند، امکان ارسال سفارش را قطع می‌کنند؛ چراکه اگر اجازه انجام معاملات داده شود، حجم زیادی از معاملات باید لغو شود و برگشت از خطای ما را نیز خیلی کند و ریسکی‌تر می‌کند، به همین دلیل نیز همکاران ما بلافاصله سامانه را قطع می‌کنند. تجربه در شرکت مدیریت فناوری نشان داده که اگر زودتر جلوی سامانه گرفته شود و امکان دریافت سفارش‌ها منتفی شود، سامانه بهتر می‌تواند بازیابی شود و حجم معاملات کمتری را رد می‌کند؛ بنابراین نمود بیرونی این مشکل، قطع شدن است، ولی از دید داخلی شرکت مدیریت فناوری، سامانه کار می‌کند؛ هرچند در آن مقطع زمانی عملکرد درستی ندارد.»
جدا شدن هسته بورس و فرابورس
از بعد از سال ۱۳۸۸ سازمان بورس به‌دلیل تحریم از پشتیبانی شرکت ارائه‌دهنده سامانه محروم می‌شود، اما برای گذر از این مساله اقداماتی را انجام می‌دهد که مروج درباره این اقدامات این‌طور توضیح می‌دهد: «از سال 1388 به بعد به‌دلیل تحریم‌ها، پشتیبانی از سوی شرکت پیاده‌ساز این سامانه وجود نداشت و مشکلات سامانه با دانش داخلی و تجربیاتی که همکارانم در نگه‌داشت سامانه در شرکت مدیریت فناوری دارند، رفع می‌شود. همچنین برای اینکه دامنه رخداد این حادثه را کوچک‌تر کنیم، با استفاده از امکان مجازی‌سازی، هسته معاملات بورس و فرابورس را از یکدیگر جدا کردیم تا اگر سامانه دچار اختلال شد، سامانه دیگری دچار مشکل نشود و این اتفاق نیز افتاد و زمانی که در سامانه بورس با مشکلی روبه‌رو شویم، سامانه فرابورس می‌تواند به‌درستی به کار خود ادامه دهد، اما قبل از جداسازی، در صورت بروز مشکل، برای چندین ساعت تمام بازار را از دست می‌دادیم.»
بنابراین مجازی‌سازی گام اول سازمان بورس و شرکت مدیریت فناوری بود که سیاست‌های سازمان بورس را اجرا می‌کند. گام بعدی مربوط به بعد از برجام است؛ زمانی که شرایطی ایجاد شد كه سازمان بورس توانست با شرکت اتوس (مجری سامانه معاملات) برای بهروزرسانی این سامانه تعامل کند. در نتیجه نسخه سامانه معاملات از سال 1386 به نسخه‌ای رسید که هم‌اینک در بورس‌هایی مانند عمان استفاده می‌شود.
مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس درباره بهروزرسانی سامانه هسته معاملات می‌گوید: «از اواخر سال 1394 تا اواخر سال 1396، بحث بهروزرسانی سامانه پیگیری و اقدام شد و این بهروزرسانی به ما کمک کرد تا تعداد تراکنش در ثانیه و قدرت تطبیق سامانه فعلی افزایش پیدا کند و ما توانستیم حجم معاملاتی بیشتری را بگیریم. همچنین بخش زیادی از نگهداری و رهبری سیستم که به‌صورت دستی انجام می‌شد، اتوماتیک شد و نتیجه مجموع به‌روزرسانی‌ها این شد که این روزها هسته معاملات توان بالایی به دست آورده است؛ به نحوی که چند هفته پیش و وقتی حجم معاملات به 700 هزار معامله رسید، یعنی عددی که تا آن زمان سابقه نداشت، سامانه دچار اختلال نشد. بنابراین برای ما ثابت شده است که مساله وابسته به حجم معاملات یا مثبت و منفی بودن شاخص‌ها نیست و در حال حاضر نیز از شرکت پیاده‌ساز پروژه بهروزرسانی، خواسته‌ایم که آن را رفع کند و تلاش‌هایی نیز انجام داده‌اند تا اول بازتولید کنند، ولی فعلا موفق نشدند؛ البته تلاش‌ها ادامه دارد.»
یکی از کارهایی که می‌توانستیم انجام دهیم، تشکیل تیم فنی به‌منظور پیداکردن و رفع باگ است. به این منظور تیم مشترکی بین سازمان و مدیریت فناوری بورس تشکیل دادیم. متخصصان برنامه‌نویسی می‌دانند که پیدا کردن اشکالات در سامانه‌ای که شرکت دیگری نوشته است، کار بسیار دشواری است، اما در هر حال، یکی از روش‌های رفع مشکل است. تلاش ما تاکنون به اين منجر شده تا به اصطلاح باگ را لوکیت کنیم؛ یعنی متوجه شده‌ایم در کدام بخش سامانه قرار دارد و امیدواریم ادامه فعالیت‌های این تیم منجر به پیداکردن و رفع کامل آن شود.
یکی از سناریوهای بروز رخداد
مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس یکی از سناریوهایی که این باگ در آن بروز می‌کند را به زبان ساده این‌طور توضیح می‌دهد: «یکی از سناریوهای محتمل بروز این باگ در شرایطی است که سفارش‌ها برای هسته معاملات ارسال می‌شود و هسته معاملات عملیات تطبیق را انجام می‌دهد و می‌خواهد نتیجه آن را در پایگاه داده اصلی سامانه معاملات نهایی کند تا این معامله انجام شود. به دلیل مسائل عملکردی، بخشی از سامانه پیام انجام معامله را به کاربر بیرونی ارسال می‌کند، در حالی که در جریان زمان‌بندی داخلی سیستم، هنوز این مساله در پایگاه داده نهایی نشده است؛ به همین خاطر نیز سفارش‌های بعدی که به همین دارایی ارسال می‌شوند، در پایگاه داده رکوردی را نمی‌بینند. ما در مرحله بررسی این موضوع هستیم.»
سازمان بورس قصد دارد با دید جدیدی این مساله را فرموله کند و از همه متخصصان فناوری اطلاعات در حوزه‌های مختلف نیز برای رفع اين مساله دعوت کرده است. مروج در این‌باره می‌گوید: «پس از فرموله‌کردن، از همه متخصصان فناوری اطلاعات در بازار سرمایه برای رفع مشکل دعوت می‌کنیم؛ چراکه شاید آنها نیز مساله مشابهی را در حوزه دیگری داشته‌اند که توانسته‌اند آن را مرتفع کنند و بدین صورت بتوانند به ما نیز کمک کنند. همچنین تا جایی که می‌دانم معماری کربنک بانک‌ها خیلی شبیه به معماری نهایی‌کردن اطلاعات در پایگاه اصلی داده‌های بورس است. از این رو، از افراد متخصص در کربنک بانک‌ها نیز قطعا کمک می‌گیریم. در واقع نگاه ما در سازمان بورس به این سمت است که این مساله فرموله و شفاف شود و محدوده آن نیز مشخص شود.»
[mks_pullquote align=”left” width=”740″ size=”18″ bg_color=”#444444″ txt_color=”#ffffff”]
مجوز جدیدی ایجاد نمی‌کنیم
مروج درباره رویکرد سازمان بورس به ارائه مجوزهای جدید گفت: «از سال 1395 رویکرد سازمان در حوزه فناوری اطلاعات از ارائه مجوز به تدوین الزامات تغییر کرده است. به این صورت که تصمیم گرفته‌ایم به جای ارائه مجوز به اشخاص حقیقی و حقوقی، الزاماتی را تدوین کنیم که این اشخاص ملزم به رعایت آنها باشند. به‌عنوان مثال، به جای اینکه تعیین کنیم کدام شرکت یا کارگزار یا شخص مجوز معاملات الگوریتمی را دارد، در حال نهایی‌کردن الزاماتی هستیم که باید در این حوزه رعایت شود».
[/mks_pullquote]
چهار گام برای رفع و بهبود کارکردهای سامانه معاملات
برنامه‌های سازمان بورس برای رفع و بهبود عملیات هسته معاملات چهار مرحله را دربر می‌گیرند. فازهای اول و دوم مربوط به مجازی‌سازی و بهروزرسانی سامانه با موفقیت انجام شده است. دو گام بعدی خرید سامانه و تولید داخلی هم‌اکنون در دستور کار است. مروج توضیح می‌دهد: «عملا با اینکه گام سوم نیز پیگیری شد، اما این گام انجام نشد و در حال حاضر در گام چهارم هستیم. تولید داخلی سامانه مسائل خاص خود را دارد. مسلما اگر یک تیم داخلی بتواند سامانه‌ای با این ابعاد را تولید و عرضه کند و ما بتوانیم در تعاملی پویا به این موفقیت برسیم، باعث افتخار کشور خواهد بود. این کار حمایت از تولید داخلی است و همه ما دوست داریم این کار انجام شود؛ اما مساله‌ای که با آن مواجه هستیم این است که تاکنون چنین تجربه‌ای در کشور وجود نداشته است. ما برای اینکه کار را عملیاتی کنیم، اقدام به انعقاد تفاهم‌نامه با مراکز دانشگاهی کرده‌ایم. ما برای متخصصان دوره‌های آموزشی می‌گذاریم تا به‌طور خاص با الزامات و موضوعات این سامانه آَشنا شوند. آنها هم در اولین اقدام خود محیطی شبیه‌سازی‌شده را ارائه داده‌اند که به‌تدریج در حال تکمیل و انجام آزمون‌ها هستند. باید تاکید کنم که هر شرکتی در دنیا اگر بخواهد سامانه جدیدی ایجاد کند، از همین روش استفاده می‌کند. این کار طبیعتا زمانبر است، ولی همه تیم در تلاش است تا زودتر به نتیجه مطلوب برسد.»
