تاریخچه صنعت پرداخت؛ قسمت دوم

وحید صیامی، کارشناس بانکی / در دوران مدرن سرعت تغییرات رشد فزاینده‌ای یافته و پیشرفت‌های علمی و فناوری زندگی بشری را بارها دگرگون ساخته‌اند. تغییر می‌تواند به‌شکل بهبود، ارتقاء، تحول و انقلاب باشد. به‌طور ویژه واژه انقلاب برای اشاره به حجم عظیمی از تغییرات در زمینه‌های مختلف و گسترده که یک همسویی در آنها قابل تشخیص است به‌کار می‌رود.

شروع مدرنیته را حاصل سه انقلاب می‌دانند. انقلاب صنعتی نخست در انگلستان، انقلاب سیاسی – اجتماعی (انقلاب کبیر) در فرانسه و انقلاب فلسفی و دانشگاهی در آلمان که همگی در دهه‌های پایانی قرن هیجدهم رخ داد.

پس از آن در قرن نوزدهم، در آمریکا شاهد دو انقلاب پی‌در‌پی هستیم که همانند سه انقلاب گفته شده، اثرات شگرفی بر دنیای ما برجای گذاشت. این دو انقلاب عبارت از انقلاب بازار (Market Revolution) و انقلاب ارتباطات (Communication Revolution) بودند. برخی از مورخان به‌جای انقلاب بازار از اصطلاح انقلاب ترابری استفاده می‌کنند. این دو انقلاب در آمریکا از آن رو شایسته توجه هستند که انقلاب‌های مذکور بستر شکل‌گیری صنعت پرداخت بودند و صنعت پرداخت هم اثر مهمی بر گستراندن این انقلاب‌ها داشت.

انقلاب ترابری یا بازار، مجموعه‌ای از نوآوری‌ها و تحولات شدید در راستای به حرکت در انداختن و جریان یافتن کالا بود. به‌طور دقیق‌تر صرف به جریان افتادن کالا مطرح نبود، بلکه روش‌های جدیدی برای به جریان انداختن کالا، اطلاعات، پول و انسان مطرح بود.

برخلاف کشورهای اروپایی که شمار زیادی از مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان در یک پهنه جغرافیایی درهم فشرده زندگی می‌کردند، در آمریکا شمار روبه‌رشدی از انسان‌ها در پهنه یک قاره‌ عظیم پراکنده شده بودند. انقلاب ترابری تلاش یک ملت برای غلبه بر چالش پیمودن فواصل زیاد نقاط تولید تا مصرف بود.

از همان بدو امر در آمریکا، کشاورزی معیشتی که به معنای تولید مواد غذایی خانوار توسط خانوار است، مطرح نبوده، کشاورزی آمریکایی کشت محصولات با هدف کسب منفعت اقتصادی بیشتر بودند، نخستین صورت از این منطق بازاری را در کشت گسترده تنباکو در ویرجینیا می‌توان سراغ گرفت، تنباکو محصولی خوراکی نبود و مصرف آن نیاز هیچ‌کس نبود.

انقلاب بازار باعث رشد بازرگانی شد و رشد بازرگانی منجر به توسعه بیشتر کشاورزی و این دو باعث افزایش تقاضا برای اعتبار شدند و اثری شگفت بر بانکداری گذاشتند.

افزایش درآمد و افزایش تقاضا برای اعتبار و خدمات مالی، بانکداری از یک کسب‌وکار شهری و همچون یک فروشگاه به یک کسب‌وکار شرکتی در سطح ایالتی تبدیل شود و دولت‌های ایالتی نقش مهمی در تأسیس و تنظیم بانک‌ها ایفا کردند و تعداد بانک‌های ایالتی به طرز چشمگیری افزایش یافت. این امر منجر به رقابتی‌تر شدن چشم‌انداز بانکداری شد، اما نگرانی‌هایی را در مورد ثبات و قابلیت اطمینان این مؤسسات نیز ایجاد کرد.

بانک‌های ایالتی عبارت از شبکه‌ای از شعب بانک در سطح شهرستان‌های ایالت بودند. بزرگی اندازه و تعدد شعب، باعث شد که صدور اسکناس توسط این بانک‌ها از جانب مردم مورد پذیرش واقع شده، بانک‌های ایالتی هر یک به‌طور مستقل اقدام به انتشار اسکناس‌های اختصاصی خود کردند.

این موضوع باعث شکل‌گیری یکی از ارکان صنعت پرداخت شد؛ نیاز بر آن بود که هر بانکی جهت جابجایی اسکناس‌ها و مسکوکات میان شعب خود، شبکه‌ی پرداخت درون بانکی خاص خود را راه‌اندازی کند.

در سال ۱۸۵۰، هنری ولز و ویلیام فارگو و وارن بترفیلد از محل ادغام شرکت‌های اکسپرس کوچک خود با یکدیگر اقدام به تأسیس شرکت American Express کردند. آمریکن اکسپرس به لطف این ادغام تبدیل به بازیگر غالب در بازار اکسپرس ایالت نیویورک شد.

جذابیت‌های کالیفرنیا باعث شد که ولز و فارگو در سال ۱۸۶۲ پیشنهاد گستراندن فعالیت آمریکن اکسپرس به کالیفرنیا را در هیئت‌مدیره مطرح سازند که با مخالفت مواجه شد. این باعث شد که این دو اقدام به راه‎اندازی شرکتی دیگر با نام ولزفارگو Wells Fargo در کالیفرنیا کنند که موضوع فعالیتش ارائه خدمات اکسپرس و خدمات بانکی بود. اولین مرسوله توسط این شرکت در جولای ۱۸۵۲ از ساحل شرقی به مقصد کالیفرنیا بارگیری و راه افتاد.

شرکت ولزفارگو، در ابتدای کار اقدام به عقد قرارداد با شرکت‌های کوچک و متعددی کرد که در زمینه Stagecoach (حمل و نقل با دلیجان) فعالیت می‌کردند. این شرکت اقدام به برنامه‎‌ریزی و تأسیس ایستگاه‌های متعدد در بین راه برای تعویض اسب‎ها و راننده و تعمیرات دلیجان کرد.

ولزفارگو با بانک‌های مرسوم آن زمان تفاوت داشت، ولزفارگو از ابتدا حوزه فعالیتش کشور بود، همانند سایر بانک‌ها اعطای وام نیز داشت، ولیکن پایه و اساس فعالیت این بانک، مبنی بر ارائه خدمات پرداخت بود. ولزفارگو دائما و در مقیاس زیادی دست به جابجایی اسکناس، مسکوکات، اسناد مالی و طلا و ماسه‌ طلا زد.

با وجود انقلاب ترابری، سرعت جابجایی افزایش یافت؛ ولیکن بیشینه سرعت انتقال پول، اسناد و اطلاعات (اخبار) برابر با بیشینه سرعت انتقال انسان بود. یعنی فردی که نقش حامل پول یا اطلاعات (در قالب سند) را داشت، به هر سرعتی که حرکت می‌کرد، سرعت جریان یافتن اطلاعات و پول نیز همان بود.

شرکت‌های اکسپرس و راه‌آهن اگر به دنبال سرعت بخشیدن به کار جابجایی به‌صورت نرمال بودند، قاعدتا بایستی افزایش یافتن سرعت را در ابتدای کار، برای فواصل مکانی کوتاه مثلا بین شهرهای یک ایالت، سپس بین شهرهای دو ایالت همسایه پیاده‌سازی و توسعه می‌دادند تا بعدا نوبت به پوشش سراسری برسد؛ ولی مسیر تاریخ اینگونه پیش نرفت.

در میانه قرن نوزدهم در کالیفرنیا طلا پیدا شد. انبوهی از انسان‌ها، کالاها، پول و اطلاعات لازم می‌دیدند که از کرانه شرقی آمریکا به سرعت هر چه بیشتر به منتهی‌الیه غرب آمریکا یعنی سانفرانسیسکو در کالیفرنیا برسند. حد فاصل ایالت‌های شرقی تا کرانه غربی، بیابان‌های بی‌پایان و رشته‌کوه‌های راکی قرار داشتند که کار جابجایی و ترابری را دشوار ساخته و اتصال کالیفرنیا به شرق از طریق راه‌آهن را برای سال‌ها ناممکن ساخته بودند.

متصل نبودن کالیفرنیا به بقیه کشور از عواملی بود که باعث رشد و پیچیده‌تر شدن نظام پرداخت‌ها و انتقال پول در کشور شد. در ساحل شرقی یک شبکه مویرگی پول، اسکناس و اسناد مالی را گردآوری و تجمیع کرده، بدنه اصلی مسیر شرق به غرب با راه‌آهن طی می‌شد، در پشت کوه‌های راکی شبکه‌ای به‌کار گرفته می‌شد تا اسکناس‌ها، مسکوکات و اسناد مالی را در سرتاسر کالیفرنیا و اورگان توزیع کند و بالعکس. رخداد تجمیع و توزیع در شرق توسط شرکت‌هایی انجام می‌شد که از آن زمان تاکنون شرکت آمریکن اکسپرس بر جای مانده است و در غرب شرکت‌هایی در کار بودند که سلطان بلامنازع که تاکنون نیز فعالیت دارد، ولزفارگو بود.

وجود چنین زیرساختی باعث شد که در همان قرن نوزدهم، استفاده از چک در آمریکا رواج یافته صدور و نقد کردن چک در سطح بین شهری و بین ایالتی ممکن شود. شتاب تسری یافتن ابزار پرداخت چک نسبت به کشورهای اروپایی بیشتر بود موضوعی که باعث شد از چند دهه بعد، چک به ابزار پرداخت نخست آمریکایی‌ها تبدیل شود و تا همین الان، میزان استفاده از چک در آمریکا نسبت به سایر کشورها به‌طور معناداری بیشتر باشد.

در نوشتار بعدی به انقلاب ارتباطات و اثرات متقابل آن بر صنعت پرداخت می‌پردازیم.