کاربرد چارچوب سرویس گرا BIAN در صنعت بانکداری و تغییرات جدید نسخه 6

امیر مهجوریان؛ مدیر فنی آزمایشگاه معماری سازمانی سرویس گرا / شبکه معماری صنعت بانکداری BIAN (Banking Industry Architecture Network)، انجمنی مستقل و غیرانطفاعی متشکل از بانک‌ها، شرکت‌های ارائه‌دهنده سیستم‌ها/راهکارهای بانکی و مؤسسات علمی از سراسر جهان است که با هدف ارائه بهترین تجارب معماری سرویس گرا برای صنعت بانکداری در سال 2008 ایجاد شده است.

استانداردها و منابع منتشر شده توسط چارچوب بیان منجر به کاهش هزینه تحقیق و توسعه بانک‌ها، افزایش تعامل‌پذیری در صنعت بانکداری و تسریع تولید و پیاده‌سازی سیستم‌های یکپارچه بانکی می‌شود. بدین منظور با کمک اعضا و در قالب کارگروه‌هایی که در بیان شکل گرفته است، نسخه‌های جدید چارچوب سرویس گرا بیان تولید و پس از چندمرحله بازبینی، برای استفاده عموم منتشر می‌شود، مدل‌های اصلی بیان در یک ابزار مبتنی بر UML تولید شده‌اند و نسخه تحت وب آن نیز برای استفاده عموم در وب‌سایت بیان قرار داده شده است، اگرچه برخی مستندات فنی در اختیار کارگروه‌های بیان است که فقط اعضای رسمی به آن دسترسی دارند. علاوه بر اسناد اصلی چارچوب بیان، مجموعه‌ای از راهنماها و مستندات پشتیبان نیز متناوباً تولید و منتشر می‌شود، از جمله سری مستندات How-to Guide و اسلاید وبینارهای آموزشی که در وب‌سایت بیان قابل دسترس است.

یکی از ویژگی‌های مهم بیان، پویایی و بروزشدن دائم این چارچوب معماری است، به‌گونه‌ای که از سال 2013 تا 2018، پنج نسخه جدید از آن منتشر شده است. تا زمان نگارش این مطلب (فروردین 97) نسخه 6 چارچوب سرویس گرا بیان ارائه شده است و طبق برنامه اعلام شده نسخه بعدی در نیمه دوم سال 97 منتشر خواهد شد.

مهم‌ترین ویژگی‌های نسخه 6 (آخرین نسخه) به قرار زیر است:

• نهایی‌سازی مشخصات 304 دامنه سرویس
• توصیفات 2000 سرویس و تشریح عملیات هر سرویس
• نمودار گرافیکی 1000 سناریو کسب‌وکار
• مشخصات تعداد قابل توجهی API بانکی منطبق بر چارچوب ISO20022
• مدل اشیاء کسب‌وکار بانکداری بیان
• نگاشت API نرم‌افزاری با دامنه‌های سرویس
• سناریوهای پیاده‌سازی معماری نرم‌افزارهای بانکی مبتنی بر سرویس‌گرایی
• و …

باوجود در دسترس‌بودن اکثر منابع و اسناد چارچوب بیان، یک چالش جدی برای مخاطبان پیچیدگی فنی محتوای آن است، به طوری که برای فهم کامل مطالب چارچوب بیان و استفاده از آن، مخاطبان نیازمند دانش عمیق و تجربه عملی کافی در علوم مرتبط با معماری سازمانی، سرویس‌گرایی، استانداردهای تعامل‌پذیری و … هستند، لذا بدون تخصص لازم در این حوزه‌ها، مطالعه اسناد چارچوب بیان نتیجه مطلوب را نخواهد داشت.

 

چارچوب بیان و معماری سازمانی

چارچوب بیان یک چارچوب معماری سازمانی (Enterprise Architecture) مختص صنعت بانکداری است که چهار لایه اصلی معماری سازمانی را که عبارت‌اند از «معماری کسب‌وکار»، «معماری اطلاعات»، «معماری نرم‌افزار» و «معماری فناوری» پوشش می‌دهد، البته بیان اعلام کرده سیاست آن عدم ورود به جزییات لایه فناوری و زیرساخت بوده و صرفاً به تعیین برخی الزامات تعامل‌پذیری و استانداردهای فناوری اشاره خواهد کرد و در عوض تمرکز اصلی آن روی سرویس‌های کسب‌وکار و نحوه مکانیزاسیون آن در قالب سرویس‌های نرم‌افزاری انطعاف‌پذیر و قابل استفاده مجدد مبتنی بر معماری سرویس‌گرا است.

همان‌طور که در شکل 1 مشخص است، چارچوب بیان چهار لایه اصلی معماری را شامل می‌شود. برخی مدل‌ها و فراورده‌های معماری بیان، مصوب و منتشر گردیده است و برخی هنوز در مراحل تکمیل قرار دارند. برای اطلاع مخاطبان لازم به توضیح است که بیان ابتدا بر تعریف و تعیین سرویس‌های کسب‌وکار بانکداری متمرکز بود که خروجی اصلی آن Service Landscape (یک نمای کلان از مجموعه سرویس‌های بانکی طبقه‌بندی شده) و برخی اسناد تکمیلی را شامل می‌شد، به تدریج مفاهیم جدیدی مانند BCM ((مدل قابلیت کسب‌وکار)، Business Scenario  (سناریوهای کسب‌وکار)، Business Object Model  (مدل اشیاء کسب‌وکار)، API، … به آن اضافه شد؛ اکنون چارچوب بیان مجموعه اسناد و استانداردهای خود را با عنوان رسمی BIAN SOA Framework معرفی می‌کند، اگرچه هنوز آن را با نام قدیمی BIAN Service Landscape می‌شناسند.

چارچوب بیان با بسیاری از چارچوب‌های جهانی معماری سازمانی و از جمله چارچوب ملی معماری سازمانی ایران (IEAF) نیز مطابقت دارد. در چارچوب بیان – مشابه توگف (TOGAF) – چهارلایه اصلی معماری سازمانی مدنظر قرار گرفته است که عیناً در چارچوب ملی ایران نیز این چهار لایه وجود دارد، البته چارچوب ملی ایران دولایه راهبرد و امنیت بیشتر از چارچوب بیان دارد. همچنین در چارچوب ملی معماری سازمانی برای مدل‌های مرجع صنعت بانکداری که منطبق با اصول و لایه‌های چارچوب ملی باشند، جایگاه مشخصی در نظر گرفته شده است و از این جهت چارچوب بیان می‌تواند به صورت مکمل همراه با چارچوب ملی توسط بانک‌های ایرانی و شرکت‌های تولیدکننده سیستم‌های بانکی استفاده شود.

چارچوب بیان بر مبنای مدل M4Bank ایجاد شده است (شکل 2) که قابلیت پشتیبانی از کسب‌وکار بانک‌های بزرگ و پیچیده با چهار ویژگی زیر را دارد:

• Multiple locations (چندین موقعیت جغرافیایی)
• Multiple product types and lines of business  (چندین نوع محصول و حوزه کسب‌وکار)
• Multiple customer types  (چندین نوع مشتری)
• Multiple channel operations (چندین درگاه عملیات)

 

ارتباط بیان با سایر مراجع/ استانداردهای بانکداری

بیان با سایر مؤسسات و نهادهای استانداردسازی مرتبط با بانکداری همکاری داشته است و نحوه ارتباط و همپوشانی بین این مراجع/استانداردها در قالب اسناد راهنما، تهیه و منتشر شده است (شکل 3). همچنین بیان در کمیته فنی مسئول تدوین استاندارد ISO20022 که از مهم‌ترین استانداردهای مرتبط با صنعت بانکداری است عضویت داشته و در تدوین این استاندارد همکاری می‌کند.

چارچوب بیان در صنعت بانکداری مورد پذیرش و اجماع اکثریت بازیگران و شرکت‌های ارائه‌دهنده سیستم‌های بانکی قرار گرفته است، از جمله اعضای حقوقی بیان می‌توان به شرکت‌های مطرح TEMENOS، FIS، Fiserv، TCS BANCS، SAP، ORACLE، IBM، Infosys، FINASTRA، … اشاره نمود (اسامی دیگر شرکت‌های مطرح عضو انجمن بیان در وب‌سایت آن قابل مشاهده است). جالب اینکه حتی شرکت IBM که خود دارای چارچوب و استانداردهای خاص صنعت بانکی است (از جملهIFW)، به عضویت انجمن بیان درآمده و چندین مستند در خصوص نگاشت فرایندها/سرویس‌های اختصاصی خود با چارچوب بیان منتشر کرده است که در شکل 3 نیز مشخص است.

 

کاربردهای چارچوب بیان

چارچوب بیان یک مرجع جامع در خصوص معماری بانکداری با رویکرد سرویس گرا است و کاربردهای متنوعی در بانک‌ها و شرکت‌های تولیدکننده راهکارها/سیستم‌های بانکی دارد، از جمله مهم‌ترین کاربردهای آن:

• بهبود و بازمهندسی فرایندها و خدمات بانکی مبتنی بر یک چارچوب مرجع سرویس گرا
• طراحی و تولید سامانه‌های سرویس گرا بانکی از جمله سیستم Core Banking
• طراحی/بازنگری معماری سازمانی بانک‌ها با رویکرد سرویس گرا
• یکپارچه‌سازی سیستم‌ها و سرویس‌های الکترونیکی بانکی
• طراحی سرویس‌ها/محصولات جدید بانکی

نکته مهم: چارچوب بیان به تنهایی برای بازمهندسی فرایندهای بانکی یا سایر کاربردهای ذکر شده، کافی نیست و علاوه بر چارچوب بیان نیاز به سایر متدها/استانداردها/ابزارها/تکنیک‌های مرتبط نیز هست. همچنین این چارچوب مرجع، نیاز به سفارشی‌سازی متناسب با شرایط و نوع نیازمندی استفاده‌کنندگان آن را دارد.

 

بلوک‌های سازنده چارچوب سرویس‌گرایی بیان

عنصر محوری در چارچوب سرویس گرا بیان، Service Domain (دامنه سرویس) است که بلوک‌های سازنده معماری محسوب می‌شود. این بلوک‌های سازنده دارای ویژگی‌های مهم زیر هستند:

• هر دامنه سرویس، یک منظور و دامنه مشخصی از کسب‌وکار را شامل می‌شود بدون اینکه افزونگی با دیگر عناصر داشته باشد.
• تمام فرایندها/فعالیت‌های کسب‌وکار بانکی را می‌توان با ترکیب این بلوک‌های سازنده و تعاملات بین آن پوشش داد
• مسئولیت کامل چرخه حیات داده/دارایی مربوط به هر سرویس، به عهده خود آن است.
• هر دامنه سرویس به‌صورت همزمان ممکن است چند نمونه درخواست/دارایی را مدیریت کند (سرویس حساب کاربران) یا تنها یک نمونه (تدوین برنامه راهبردی بانک)
• هر دامنه سرویس یک بلوک سازنده پایه (غیرقابل تجزیه) است که از ترکیب سایر بلوک‌های سازنده تشکیل نشده است.

دامنه سرویس به عنوان بلوک‌های سازنده چارچوب بیان تعدادی عملیات قابل فراخوانی برای دیگر سرویس‌ها/سیستم‌ها فراهم می‌کند و از طرف دیگر ممکن است برای انجام عملیات خود به سرویس‌های دیگر نیز احتیاج داشته باشد (شکل 4).

یک دامنه سرویس در درون خود اجزاء مختلفی دارد از جمله منطق محاسباتی و داده‌های مربوطه، همچنین عملیاتی که توسط تعدادی پورت (درگاه) با بیرون تعامل دارد. این درگاه‌ها ممکن است خروجی سرویس یا ورودی آن باشند (درگاه به شکل یک میله منتهی به دایره به معنای عملیات خروجی سرویس است، اما درگاه‌هایی که با میله منتهی به یک کمان مشخص‌شده‌اند نشان‌دهنده ورودی‌های سرویس هستند)

برای اینکه دامنه‌های سرویس ویژگی بلوک سازنده پایه (عدم همپوشانی) را داشته باشند و اطمینان داشته باشیم که همه انواع فعالیت‌های بانکی را پوشش می‌دهد، چارچوب بیان دست به یک نوآوری جالب زده است. با توجه به اینکه فعالیت‌های کسب‌وکار بانکی مستقل از موضوع آن (سپرده، تسهیلات، حسابرسی و …) از الگوهای ساختاری مشخصی تبعیت می‌کند، چارچوب بیان اقدام به تعریف 14 الگوی کارکردی برای تعریف و طبقه‌بندی فعالیت‌های بانکی کرده است. هرکدام از این 14 الگوی کارکردی داری تعریف مجزا و فرآورده متمایز هستند و طبق اصول بیان، هر دامنه سرویس تنها یک نوع الگوی کارکردی را پوشش می‌دهد (هرکدام از الگوهای کارکردی نیاز به توضیحات مفصلی دارد که از حوصله این مطلب خارج است).

 

جمع‌بندی

چارچوب سرویس گرا بیان دو ویژگی متمایز و کلیدی دارد، اول اینکه منطبق بر چارچوبی مدرن، کاربردی و سرویس گرا بنا شده است، به طوری که بهترین متخصصان و شرکت‌های صاحب‌نام دنیای فناوری اطلاعات در طراحی و به‌روزرسانی چارچوب و متدلوژی آن مشارکت دارند. دوم اینکه محتوا و مصادیق قرارداد شده در چارچوب مذکور توسط کارگروه‌های تخصصی از خبرگان صنعت بانکی از سراسر جهان انجام می‌شود و طی چندین مرحله بازبینی و تصحیح می‌شود.

علی‌رغم اهمیت این چارچوب مرجع جهانی و با وجود اینکه اسناد اصلی آن برای عموم در دسترس است، متأسفانه تاکنون اقدام مهمی برای استفاده و سفارشی‌سازی آن در کشور انجام نگرفته است. شاید یکی از دلایل این امر، پیچیدگی و گستردگی اسناد و مدل‌های آن است که باعث شده کاربرد و نحوه استفاده از آن برای تصمیم‌گیران و مدیران بانکی مبهم جلو کند.

برای استفاده مؤثر از چارچوب سرویس گرا بیان در صنعت بانکی کشور ابتدا باید دانش بومی آن از طریق مشارکت متخصصان معماری و خبرگان بانکی ایجاد شده و سپس متناسب با نیاز کشور یا مشتریان مشخص، سفارشی‌سازی گردد. بدین منظور، توجه به این مهم که ظرفیت‌سازی و ایجاد دانش بومی، پروژه‌ای کوتاه‌مدت (چندماهه) نیست و نیاز به سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی دارد، ضروری است.

منابع: + + +