پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
وحید صیامی؛ کارشناس ارشد پرداخت الکترونیکی / برای توضیح چگونگی کارکرد ریپل، نیاز به دانستن یک سری مقدمات هستیم، هرچند که عمده خوانندگان این مقاله، از اصحاب بانکی بوده و به این مسائل آشنا هستند، ولی مرور آن برای آنها نیز خالی از لطف نیست.
فرض کنید که بانک A از بانک B، به میزان 10 واحد طلبکار است. از سوی دیگر بانک B نیز از بانک A بابت موضوع دیگری 5 واحد طلبکار است. دو روش برای تسویه وجود دارد:
- تسویه خالص، که مبنی بر تهاتر است، بر اساس آن طلب دو بانک از یکدیگر تهاتر شده و در نتیجه تنها بانک B به میزان 5 واحد پول به بانک A پرداخت می‌کند. چنانچه یک طرف سوم مسئولیت تسویه این دو بانک با هم را برعهده داشته باشد، پول مورد نیاز برای این نوع تسویه 5 واحد است.
- تسویه ناخالص (Gross Settlement)، بر اساس آن، طرف سوم که مسئولیت تسویه را برعهده دارد، یک‌بار 10 واحد را از بانک B دریافت و به بانک A می‌دهد و بار دیگر 5 واحد را از بانک A دریافت و به بانک B می‌دهد. نقدینگی یا پول مورد نیاز برای این نوع تسویه برابر با 15 واحد است.
در ایران و سایر کشورها، از منظر نظام پرداخت ملی، یعنی در سطح بین‌بانکی ما با دو نوع سامانه سروکار داریم:
- سامانه‌های مبنی بر Clearing یا تصفیه همچون ACH (Automatic Clearing House) که در ایران با نام پایا شناخته می‌شود.
- سامانه‌های مبنی بر Settlement یا تسویه همچون RTGS (Real Time Gross Settlement) که در ایران با نام ساتنا شناخته می‌شود.
در بانکداری و پرداخت الکترونیکی، ما با دو مفهوم سروکار داریم، یکی خود پول و دیگری داده پول، طی عملیات تصفیه داده‌های پول جابجا می‌شوند و در عملیات تسویه خود پول جابجا می‌شود.
سامانه‌های مبنی بر تصفیه (Clearing) متعدد هستند و راه‌اندازی آنها کار پیچیده‌ای نیست. ولی در هر کشوری دو سیستم تسویه مرتبط با هم وجود دارد:
1) سیستم RTGS (در ایران: ساتنا)
که به‌ازای برآیند همه عملیات تصفیه‌ها، در این سامانه تسویه انجام شده و پول واقعی بین دو طرف جابجا می‌شود. عملیات تسویه بین‌بانکی به‌صورت ناخالص انجام شده، ریسک کار را بسیار کاهش داده ولی نیاز فرآینده‌ای به نقدینگی دارد.
به‌عنوان مثال بانک ملی بابت ده‌ها هزار تراکنش مشتریان خود روی عابربانک صادرات مجبور به پرداخت میلیاردها تومان پول است و در تراکنش بعدی بابت استفاده مشتریان بانک صادرات از عابربانک‌های ملی، میلیاردها تومان پول به حساب‌اش واریز می‌شود.
عملیات تسویه بایستی با پول واقعی صورت پذیرفته، در عمده کشورها توسط بانک مرکزی انجام می‌شود. هر یک از بانک‌های حاضر در شبکه تسویه بین بانکی، بایستی حسابی در نزد بانک مرکزی بابت این منظور افتتاح کرده، نقدینگی آن را تأمین کنند. معمولاً در سمت CORE Banking هر بانک، یک حساب مقابل حساب جاری بانک نزد بانک مرکزی نیز تعریف شده، که برای مدیریت این حساب مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تأمین نقدینگی این حساب جاری نزد بانک مرکزی، ما را با مقوله ریسک تسویه مواجه می‌کند؛ چرا که به دلیل تسویه ناخالص نیاز به نقدینگی در حساب جاری نزد بانک مرکزی بسیار زیاد و فزاینده است.
2) سیستم SSSS(Scriptless Securities Settlement System) (در ایران: تابا)
سیستم تسویه اوراق بهادار الکترونیکی (SSSS) که در ایران به آن سامانه تبادل اوراق بهادار الکترونیکی، دومین سیستم مرتبط با سازوکار تسویه است. برای درک آن باید بدانیم که اوراق بهادار الکترونیکی چیست.
اوراق بهادار در دو نوع با ریسک و بدون ریسک وجود دارند که در تابا اوراق بدون ریسک مورد نظر است؛ معروف‌ترین اوراق بهادار بدون ریسک در ایران طبق قوانین، اوراق مشارکت است. اوراق مشارکت توسط دولت، وزارتخانه‌ها، شهرداری‌ها و … صادر شده دربردارنده تضمین قطعی بازگشت پول در موقع بازخرید و پرداخت سود بدان است.
اوراق بهادار توسط مردم و خود بانک‌ها خریداری شده و به‌نوعی ابزار سرمایه‌گذاری است. در سامانه اوراق بهادار الکترونیکی، تمامی اوراق بهادار در قالب یک موجودیت الکترونیکی تعریف شده، مالکیت آنها مشخص است.
سامانه تابا در درجه اول یک سیستم برای نگهداری اطلاعات اوراق مشارکت کشور است و محاسبات مربوط به سود و بازخرید را نیز پشتیبانی می‌کند.
در توصیف سامانه RTGS (ساتنا) گفتیم که نیاز به نقدینگی بسیار زیاد و فزاینده داشته و ریسک تأمین نقدینگی حساب جاری نزد بانک مرکزی برای بانک‌ها، اساسی است. با کمک سامانه تابا مکانیزمی به‌وجود آمده است که بانک‌ها می‌توانند در صورت نیاز به تأمین نقدینگی برای حساب جاری نزد بانک مرکزی، با وثیقه-گذاری اوراق مشارکت که بدون ریسک هستند، اقدام به تأمین نقدینگی نمایند. در سامانه تابا بانک الف اگر نیاز به تأمین نقدینگی داشته باشد، می‌تواند با استفاده از روشی به نام معامله REPO از بانک ب، نقدینگی قرض بگیرد و یا طی روش ILF از بانک مرکزی تسهیلات نقدینگی بین روز دریافت کند.
هر بار استفاده از دو روش فوق، مستلزم پرداخت کارمزدی است که بدان Haircut می‌گویند. در مورد بانک-هایی که ناتوان از بازپرداخت تسهیلات نقدینگی بانک مرکزی هستند، بانک مرکزی می‌تواند طی فرایند مزایده الکترونیکی اوراق بهادار وثیقه نزد را خود به فروش برسانند.
تسویه بانکی بین‌المللی
چندین شبکه بین بانکی در سطح بین‌الملل حضور دارند، در این شبکه‌ها اوراق بدون ریسک قابل قبول برای نظام تسویه اعلام شده که مثلاً اوراق خزانه‌داری آمریکا، اوراق قرضه انگلستان و … است. در برخی از نظام‌های تسویه بین‌المللی ممکن است اوراق با ریسک نیز تحت شرایطی پذیرفته شود.
در این نظام‌های بین بانکی بین‌المللی یا تسویه تک ارزی صورت می‌پذیرد نظیر یورو در شبکه بین‌بانکی تارگت در اروپا و یا دلار؛ ممکن است تسویه چند ارزی نیز انجام شود که البته منظور همان چند ارز معتبر دنیاست که در این صورت ریسک بانک‌ها برای تأمین نقدینگی حساب جاری نزد تسویه‌گر افزایش یافته چرا که باید مثلاً دو حساب دلاری و یورویی را مرتباً تأمین نقدینگی نمایند.
ریپل چیست
آنچه با نام ریپل می‌شناسیم، در واقع ترکیبی از چند چیز است:
1) Digital Payment Network
یک شبکه ارتباطی برای پرداخت‌های دیجیتالی، یک شبکه مبنی بر TCP/IP که بانک‌های مختلف روی آن حضور داشته و می‌توانند با یکدیگر برای امور پرداخت در ارتباط باشند.
2) Distributed Ledger
با دقت در مباحث بخش بالا، درمی‌یابیم که در نظام تسویه بین بانکی ایران (ساتنا):
- یک دفترکل متعلق به بانک مرکزی وجود دارد که حساب جاری بانک‌ها نزد بانک مرکزی را نگهداری می‌کند. تسهیلات تأمین نقدینگی بانک‌ها در روز، معاملات بین آنها و سایر اتفاقات در آن منعکس می‌شوند.
- هر یک از بانک‌ها نیز دارای یک دفترکل هستند که در آن حساب مقابل حساب جاری نزد بانک مرکزی را تعریف و گردش‌های حساب نزد بانک مرکزی را در این حساب منعکس می‌کنند. بعلاوه تسهیلات دریافتی از بانک مرکزی، معاملات Repo با دیگر بانک‌ها و سایر موارد در آن منعکس می-شوند.
- برای کشور ایران با 35 بانک و موسسه و تسویه‌گر مرکزی (بانک مرکزی)، در واقع با 36 دفترکل مواجه هستیم که باید با یکدیگر هماهنگ باشند.
- در شبکه پرداخت دیجیتالی ریپل یک دفترکل توزیع شده وجود دارد، که با اجماع بین اعضای درگیر در تراکنش، رکوردی به دفترکل می‌تواند افزوده شود.
3) Ripple Protocol
هر یک از بانک‌ها عضو شبکه ریپل، دارای سامانه‌های اختصاصی خود هستند، پروتکل ارتباط سامانه‌های بانک‌های عضو با دفترکل توزیع شده و انجام تراکنش و مدیریت تسویه‌ها، پروتکل ریپل نام دارد.
4) XRP
در ریپل نهاد مرکزی وجود ندارد، پس در نتیجه، دفترکل نهاد مرکزی نیز موجود نیست، لذا بحث حساب جاری بانک نزد نهاد تسویه‌گر مطرح نیست و لذا ریسک تأمین نقدینگی آن نیز مطرح نیست. نقدینگی در نزد بانک باقی است و بانک نقدینگی خود را در دفترکل توزیع شده به نمایش می‌گذرد.
در مقایسه با نظام فعلی، گو اینکه ریپل یک شبکه تسویه بین‌المللی است که به اعضای خود می‌گوید، نیازی به تأمین نقدینگی نیست و برای تسویه از همان ابتدا به سراغ اوراق بهادار می‌رود. سیستم مرکزی، برای تسویه یک تراکنش بین بانکی از بانک A به بانک B، به سراغ اوراق مشارکت متعلق به بانک A رفته، آن را تبدیل به نقدینگی نموده، نقدینگی را به حساب بانک B منتقل می‌کند.
در ریپل بجای دو مفهوم نقدینگی یا پول (ارز قابل قبول تسویه‌گر) و اوراق مشارکت، از واحدی به نام XRP استفاده می‌شود.
همان‌گونه که بانک‌ها و مردم هرکدام می‌توانند به دلخواه اوراق مشارکت و پول داشته باشند؛ در شبکه ریپل نیز هر بانک می‌تواند به هر میزان دلخواه XRP تهیه کند؛ مردم عادی نیز می‌توانند با استفاده از یک اپ موبایلی یا تحت وب خرید XRP را انجام دهند.
در تسویه با استفاده از شبکه ریپل، بانک‌ها در یک گام باید ارز جاری خود را به XRP تبدیل کنند. که این کار به سرعت قابل انجام است. دیگر اینکه تراکنش که محقق می‌شود، یک دفترکل توزیع شده که جایگزین چند دفترکل بوده است، برای یک‌بار به روز شده و این به معنای اتمام تراکنش است؛ نتیجه این است که انتقال پولی که قبلاً چند روز طول می‌کشید در چند ثانیه محقق شده است.
ارز XRP یک ارز رمزنگاری شده (Crypto-Currency) است. این ارز رمزنگاری شده روی همان بلاک‌چین نگهدارنده دفترکل توزیع شده، قابل استفاده است. ارزش آن امروزه در حدود 2 دلار است. مفهوم Mining در اینجا مطرح نیست، همه سکه‌های دیجیتالی اصطلاحاً Pre-mined شده و به مرور به بازار تزریق خواهد شد، تاکنون بیش از 40 درصد سکه‌ها به بازار آمده است.