انقلاب ارتباطات و پایه‌ریزی مبانی الکترونیک در بانکداری،‌بازار سرمایه و پرداخت

وحید صیامی،‌ کارشناس بانکی / انقلاب ترابری و سپس انقلاب ارتباطات در قرن نوزدهم آمریکا، داستانی از فناوری، نیروی بخار و الکتریسیته است. کشتی‌ها، قایق‌ها و قطارهایی که با نیروی بخار به حرکت درمی‌آمدند؛ دستگاه‌های چاپ با نیروی بخار و تلگراف  و تلفن که با الکتریسیته فعال می‌شدند. این فناوری‌ها در تسریع جابجایی کالا، انسان و اطلاعات نقش اساسی ایفا کردند. سایر فناوری‌های جدید ارتباطی را نیز می‌توان به این فهرست اضافه کرد، خدمات پستی، ماشین تحریر، عکاسی، لیتوگرافی، تصاویر متحرک و گرامافون همه این فناوری‌‌های جدید به توسعه یک محیط ارتباطات عمومی در آمریکا در قرن نوزده کمک کردند که شایسته عنوان مدرن «رسانه‌های جمعی» است.

در طول قرن نوزدهم، پیشرفت در فناوری‌های ارتباطات، شیوه تعامل و اشتراک‌گذاری اطلاعات را متحول کرد. اختراع تلگراف در این میان جایگاه ویژه‌ای دارد. تلگراف امکان انتقال پیام‌ها در فواصل دور را در عرض چند دقیقه فراهم کرد و ارتباطات را سریعتر و کارآمدتر از همیشه ساخت. رشد سیستم تلگراف با گسترش سیستم راه‌آهن کشور همراه بود، به طوری که خطوط اغلب در مسیرهای ریلی قرار داشتند و دفاتر تلگراف در ایستگاه‌های قطار بزرگ و کوچک در سراسر کشور تأسیس شدند.

فناوری دیگری که حوزه ارتباطات را متحول ساخت، ماشین تحریر بود. این دستگاه امکان تایپ اسناد، نامه‌ها و گزارش‌ها را می‌داد. قبل از ماشین تحریر، نوشتن باید با دست انجام می‌شد که زمان‌بر بود و اغلب منجر به خطا می‌شد. ماشین تحریر کارایی و دقت در نوشتن را افزایش داد. توسعه دستگاه‌های چاپ با نیروی بخار امکان تولید انبوه کتاب، روزنامه و سایر مواد چاپی را فراهم کرد و انقلابی در انتشار اطلاعات ایجاد کرد و نقش محوری در گسترش دانش در قرن نوزدهم ایفا کرد.

علاوه بر این، معرفی خدمات پستی نقش حیاتی در تسهیل ارتباطات در این دوره ایفا کرد. حمل‌ونقل کارآمد مراسلات پستی در مسافت‌های طولانی رشد مشاغل را نیز تسهیل کرد و بازرگانان، تأمین‌کنندگان و مشتریان را در مناطق جغرافیایی وسیع به هم متصل می‌کرد.

علاوه بر این، معرفی تلفن توسط الکساندر گراهام بل در سال ۱۸۷۶، قابلیت‌های ارتباطی را بیش از پیش افزایش داد و افراد را قادر ساخت تا مکالمات بلادرنگ را در فواصل طولانی داشته باشند.

به‌طور ویژه تلگراف، روی دو عرصه اثر شگرفی داشت:  

روز ۲۷ مِی ۱۸۴۴، یعنی همان سال راه‎اندازی شبکه تلگراف، مردم در بالتیمور، روزنامه‎ای را دریافت کردند که خبرهایی از رخدادهای همان روز در واشنگتن داشت. موضوعی اتفاق افتاده بود که تا روز قبل از آن باورش برای بسیاری محال بود، اینکه در لحظه بتوانید از رخدادهای جایی در دوردست مطلع شوید. تا پیش از آن سریع‌ترین زمان ارسال یک خبر، سریع‌ترین زمان جابجا شدن انسانی بود که حامل خبر بود. انقلاب ارتباطات لحظه‌ای بود که این مانع و این وابستگی درهم شکست و اخبار بسیار سریعتر از انسان امکان حرکت یافتند.

داستان تلگراف با داستان شرکت وسترن یونیون گره خورده است. این شرکت در سال ۱۸۵۱ تأسیس شد و در طول سال‌ها تعداد بسیار زیادی از رقبای خود را بلعید تا به‌صورت مونوپولی شبکه تلگراف آمریکا را در انحصار خود داشته باشد. این شرکت نخستین شرکتی بود که در سال ۱۸۶۱ بر موانع طبیعی (بیابان و کوهستان راکی) غلبه کرده و ساحل شرقی و ساحل غربی آمریکا را به هم متصل ساخت.

این یک نقطه عطف و نقطه اوج انقلاب ارتباطات بود. «انحلال فواصل مکانی با کوتاه شدن زمان» اصطلاح وضع شده توسط کارل مارکس برای اشاره به انقلاب ترابری و ارتباطات بود.

این شرکت در سال ۱۸۶۶ اقدام به راه‌اندازی شبکه و دستگاه Stock Ticker Tape کرد و در سال ۱۸۷۱ شبکه Wire Money Transfer را راه‌اندازی کرد. این دو چیستند؟

در صد سال گذشته شکوهمندترین استقبال‌ها در نیویورک چنین صحنه‌ای داشته‌اند که در خیابان‌های باریک منهتن جمعیت انبوهی در حال راهپیمایی و استقبال و جشن و شادی هستند و شرشره‌ها (نوارهای کاغذی کوچکی) بر سر آنها ریخته می‌شود. نسخه درون‌خانه‌ای آن نیز هست، همان که در مراسم جشن ضامن آن را می‌کشند و تا یکسال بعد از جشن از گوشه و کنار خانه، نوارهای کوچک رنگی پیدا می‌شود. نخستین باری که این اتفاق افتاد، دو کارمند در یکی از ساختمان‌های منتهن که در حال غرق شدن در زیر کاغذهای خروجی دستگاه Ticker Tape بودند، به‌صورت خودجوش آنها را بر سر مردمان در حال برگزاری جشن فروریختند و این بار ریختن آشغال از پنجره به درون خیابان نه تنها کار زشتی نبود که چنان منظره با شکوهی پدید آورد که به سرعت اهمیت یافته و شورای شهر نیویورک تنها شمار بسیار محدودی از مراسم‌ها و استقبال‌ها را در خور این اهمیت می‌دانست که بر سر آنها کاغذهای نواری دستگاه Ticker Tape ریخته شود. همچون همیشه و همه‌جا در این مراسم‌ها نیز نامی از ایرانیان به چشم می‌خورد. در میانه دهه شصت میلادی در مراسم استقبال رسمی و بازدید از شهر نیویورک محمدرضا پهلوی و فرح دیبا مراسم Ticker Tape Parade برای ایشان اجرا شد که همان بر سر ریختن نوارهای کاغذی است.

دستگاه Ticker Tape که نام خود را از صداهای Tick مکرری که داشت گرفته بود، دستگاهی بود که به خط تلگراف وصل می‌شد. فرستنده‌ای که در طبقه همفک بورس نیویورک مستقر بود به قیمت و معاملات در لحظه سهام دسترسی داشت. در دفاتر کارگزاری‌ها در نیویورک و در تلگرافخانه‌ها در شهرهای کوچک و بزرگ آمریکا دستگاه Ticker Tape کار گذاشته شد که با آن می‌شد قیمت یک سهم خاص را استعلام کرد و مهم‌تر از آن معامله‌ای برای سهام معینی را ثبت کرد.

اگر امروز در بورس نام سهام شرکت عباراتی نظیر وبصادر، ومغامک و این طور چیزها است، این یادگار دستگاه Ticker Tape است و مربوط به زمانی است که ارسال و دریافت هر کاراکتر ارزشمند بود.

حتما چند سال پیش هجوم و استقبال بی‌سابقه مردم از بورس و سهام را به یاد دارید. حال تصور کنید شهری کوچک و تازه تأسیس در آمریکا را که همه مردم آن مهاجرانی بودند که به سودای دستیابی به ثروت به آنجا آمده بودند. میدان اصلی شهر، تلگرافخانه، مأموری جوان از یکی از شرکت‌های کارگزاری نیویورک و ملتی که خود را از صبح تا شب بابت بورس بازی هلاک کردند.

دستگاه‌های Ticker Tape برای دهه‌ها وجود داشتند. در رونق پس از جنگ جهانی دوم آمریکایی‌ها به بورس روی آورده و حجم معاملات آنچنان افزایش یافت که شرکت‌های کارگزاری زیادی ورشکست شدند. چرا؟! به خاطر هزینه‌های کاغذ Ticker Tape خصوصا آن که در آن سال‌ها، تعداد استعلام‌های قبل از هر خرید بسیار بیشتر شده بود.  در حال حاضر ۵۴ درصد از خانوارهای آمریکایی بخشی از پس‌انداز خود را در بورس سرمایه‌گذاری می‌کنند.

 در سال ۱۸۶۴ به موجب تصویب قانونی، شرکت پست فدرال آمریکا اقدام به معرفی ابزار مالی جدیدی با نام Postal [Money] Order کرد. در آن زمان مردم از خدمات پستی برای جابجایی پول زیاد استفاده می‌کردند و سرقت پول توسط کارکنان شرکت پست امری بود که زیاد اتفاق افتاده و موجبات بی‌اعتباری شرکت پست شده بود. به موجب این ابزار جدید، خریدار در مبدأ یک یا چند Postal Order را که در مبالغ معینی انتشار یافته بودند را خریداری می‌کرد و نام گیرنده روی آن درج شده و تمبر بابت آن باطل می‌شد. در مقصد، گیرنده پول می‌توانست آن را دریافت کرده و این ابزار در محل‌های مختلفی از جمله ادارات پست قابل نقد شدن بود. از نظر ساختاری، Postal Order یک سفته بود که متعهد و امضاءکننده آن شرکت پست بود و لذا اعتبار زیادی داشت.

سرویس Wire [Money] Transfer مشابه Postal Order بود و آن را به تلگراف‌خانه‌ها آورد. کمپانی وسترن یونیون از آن زمان تا کنون، بزرگترین ارائه‌دهنده خدمات Money Transfer در دنیا است. سرویس انتقال پول به مراتب از سرویس Postal Money Order سریعتر بود. این سرویس همچنین موضوع جداسازی عملیات تصفیه (Clearing) را از تسویه (Settlement) به دنبال داشت. در این سرویس فرستنده وجه نقد را در مبدا پرداخت نموده و به همراه آن کارمزدی را پرداخت می‌کرد. کارمزد علاوه بر مبلغ اصلی جهت انتقال دریافت می‌شد. در مقصد، تلگرافخانه مقصد کارمزد خود را از اصل مبلغ کسر و وجه نقد را پرداخت می‌کرد. در سال‌های بعد Money Transfer روی حساب‌های بانکی نیز به‌کار گرفته شد. در سال ۱۹۱۱ شبکه بانک‌های فدرال رزرو تأسیس شد. فدرال رزرو جهت تأمین مالی سریع بانک‌های تحت پوشش خود انتقال وجه بلادرنگ را بر اساس شبکه تلگراف راه‌اندازی کرد.

نام دیگری که این سرویس به آن مشهور است Telegraphic Transfer است که مخفف آن TT است. قبل از تنگ‌تر شدن حلقه تحریم‌ها در آخرین مرحله، در اواخر دهه هشتاد شمسی و اوایل دهه نود شمسی روش TT اغلب تنها گزینه در دسترس ایرانیان برای انتقال وجه بود.

 بدین ترتیب انقلاب ترابری و ارتباطات استخوان‌بندی لازم برای پرداخت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی و بازارهای مالی (سرمایه) الکترونیکی را فراهم ساخت.

در نوشتار بعدی به بحثی دیگر در تاریخ صنعت پرداخت می‌پردازیم. برگی سیاه در تاریخ آمریکا و موضوعی که دوست ندارند خیلی درباره آن صحبت کنند.