پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
کارن خاقان، مدیر عامل شرکت مهندسی اندیشه‌پردازان مبتکر / شبکه پرداخت الکترونیک ایران سال‌هاست یکی از پایدارترین زیرساخت‌های اقتصادی کشور بوده، اما زیر این پوسته باثبات، یک ناپایداری عمیق در حال رشد است؛ ناپایداری‌ای که نه از جنس اختلال نرم‌افزاری است، نه ناشی از افزایش تراکنش‌ها، و نه حتی نتیجه یک موج رگولاتوری ناگهانی.
ریشه این بحران، شکست چرخه اقتصادی سخت‌افزار در مدل سنتی مالکیت دستگاه کارتخوان توسط PSPهاست؛ مدلی که سال‌ها پیش باید اصلاح می‌شد .برخی از شرکت‌های پرداخت در سال‌های گذشته، تصمیم به عبور از این مدل را گرفتند و نتایج آن به‌وضوح نشان داد که مسیر درست همین است.
شرکت‌هایی که از چرخه مالکیت سنگین فاصله گرفتند و بخشی از تأمین تجهیزات را به مدل‌های مشارکتی سپردند، در مدت کوتاهی از رتبه‌های پایین رنکینگ جدا شدند و به جمع پنج بازیگر برتر صنعت رسیدند.
این تجربه عملی، تردیدی باقی نمی‌گذارد که اصلاح مدل مالکیت، یک انتخاب نیست؛ تنها راه بقای شبکه است.
آغاز بحران؛ جایی که هزینه‌ها از توان صنعت فراتر رفت
در سال‌های اخیر، قیمت دستگاه‌های کارتخوان از حدود ۴۰۰ تا ۶۰۰ هزار تومان به ۴ تا ۶ میلیون تومان افزایش یافته است؛ یعنی بیش از ۱۰ برابر. وقتی این عدد را در مقیاس شبکه پرداخت ایران ضرب کنیم، عمق فاجعه روشن می‌شود: امروز بیش از ۹ تا ۱۰ میلیون دستگاه کارتخوان فعال در کشور وجود دارد. حتی اگر تنها ۱۰ درصد این ناوگان نیازمند نوسازی باشد، شرکت‌های PSP باید برای جایگزینی حداقل‌ها، ۴ تا ۵ هزار میلیارد تومان هزینه کنند؛ رقمی که بحرانی جدی برای شرکت‌های پرداخت در مدل درآمدی فعلی بوجود خواهد آورد.
اما این تازه آغاز بحران است. هزینه‌های دیگری نیز به همان شدت افزایش یافته‌اند:
- لجستیک و ارسال و جمع‌آوری دستگاه‌ها
- قطعات یدکی که اغلب وارداتی بوده و قیمت آن‌ها تا ۶ برابر رشد کرده است
- پشتیبانی میدانی و نیروی انسانی
- اجرای الزامات امنیتی جدید مانند PCI DSS v4.0
- پشتیبانی نرم‌افزاری و مراکز تماس.
همه این فشارها در حالی است که درآمد PSPها حاصل از کارمزد تراکنش‌ها توان پوشش هزینه‌های شرکت پرداخت را نخواهد داد. نتیجه یک معادله غیرقابل‌حل است: هزینه‌ها تصاعدی افزایش یافته، اما درآمد ناکافی.
در پنج سال اخیر، چرخه سخت‌افزار به شکل بی‌سابقه‌ای تحت فشار بوده است. نتیجه نهایی، یک شکست سرمایه‌ای خاموش است که به‌تدریج شبکه پرداخت را به سمت فرسودگی سیستماتیک سوق می‌دهد و اگر چاره‌ای اندیشیده نشود، زنجیره حیاتی تجارت، دولت الکترونیک و گردش مالی کشور با بحران جدی مواجه خواهد شد.
رکوردهای تراکنشی، روی زیرساختی خسته و رو به پایان
آمارها هر ماه رکورد جدیدی از تراکنش‌ها نشان می‌دهند؛ اما این رکوردها مانند تابلوی یک ماشین مسابقه است که سرعتش بالاست، ولی موتور آن از درون در حال سوختن است.
میانگین عمر مفید بسیاری از دستگاه‌ها بیش از ۵ سال گذشته و عملاً عمر مفیدشان تمام شده است.
نرخ خرابی روزانه روبه‌افزایش است. هر به‌روزرسانی فنی، استهلاک را شدیدتر می‌کند. ظرفیت تحمل شبکه کاهش یافته و ناوگان به‌تدریج از کارایی اولیه فاصله گرفته است.
شبکه پرداخت امروز پایدار به‌نظر می‌رسد، اما واقعیت این است که ستون‌های سخت‌افزاری آن به‌مرور در حال خم شدن است.
اثر دومینو؛ چگونه بحران PSPها به بحران ملی تبدیل می‌شود
این بحران، فقط مشکل یک صنعت نیست؛ پیامدهای آن در تمام لایه‌های اقتصاد دیده خواهد شد:
- فروشگاه‌ها؛ خرابی دستگاه یعنی توقف فروش، کسب‌وکارها عملاً با «تعطیلی نامرئی» روبه‌رو می‌شوند.
- مردم؛ اختلال در پرداخت، صف در خودپردازها، افزایش گردش نقد، کاهش اعتماد به پرداخت دیجیتال.
- بانک‌ها؛ افزایش فشار بر شعب، باجه‌ها، ATMها و شبکه نقدی.
- اقتصاد کلان؛ کاهش شفافیت، فرار مالیاتی، کندی گردش پول، افزایش هزینه چاپ اسکناس، و عقب‌گرد در مسیر اقتصاد دیجیتال.
اگر این روند مدیریت نشود، شبکه پرداخت ایران با نخستین فروپاشی سخت‌افزاریِ تاریخ خود روبه‌رو خواهد شد.
راه‌حل چیست؟ خروج از مدل شکست‌خورده مالکیت
مدل فعلی که در آن اکثر شرکت های PSPمالک دستگاه، مسئول نصب، نگهداری، جابه‌جایی و جایگزینی (پرستاری پذیرنده) است، دیگر هزینه‌پذیر، مقیاس‌پذیر و پایدار نیست لذا می‌بایست در خصوص سپردن تأمین تجهیزات به مدل‌های مشارکتی، جایگزین واقعی، همان مدلی است که در جهان نیز پیاده شده اعتماد و اقدام کنند:
- تأمین تجهیزات توسط کارگزاران هدایت تراکنش
- مشارکت بازیگران تکمیلی و شبکه‌های عملیاتی
- تفکیک نقش پرداخت از تجهیزات
- کاهش بار سرمایه‌ای PSPها
- افزایش سرعت نوسازی ناوگان
این مدل در ایران هم امتحان شده و نتایج آن در رنکینگ‌ها کاملاً قابل مشاهده است.
آینده شبکه پرداخت: تمرکز بر نوآوری و نرم‌افزار، نه سخت‌افزار
موفقیت شبکه پرداخت در سال‌های پیش‌رو در گرو تمرکز بر چند محور کلیدی است:
سوئیچ‌های قدرتمند که توان پردازشی و پایداری شبکه را تضمین می‌کنند.
امنیت سطح بالا که اعتماد مشتریان و کسب‌وکارها را حفظ می‌کند.
پلتفرم‌های موبایلی که تجربه کاربری ساده و دسترسی همیشگی را فراهم می‌آورند.
خدمات ارزش افزوده که قابلیت‌های جدید و مزیت رقابتی ایجاد می‌کنند.
پرداخت‌های بدون سخت‌افزار که هزینه‌ها و وابستگی به تجهیزات فیزیکی را کاهش می‌دهند.
در این مسیر، سرمایه‌گذاری PSPها باید به جای تمرکز بر سخت‌افزار، به سمت نوآوری و توسعه نرم‌افزار هدایت شود تا شبکه پرداخت ایران نه تنها با بحران‌های سخت‌افزاری مقابله کند، بلکه برای آینده‌ای پایدار و پیشرفته آماده باشد.
اگر امروز تصمیم نگیریم، فردا دیر خواهد بود شبکه پرداخت ایران وارد مرحله فرسودگی خزنده شده؛ مرحله‌ای که ابتدا با افزایش خرابی، سپس با افت کیفیت، و نهایتاً با اختلالات گسترده خودش را نشان می‌دهد.
مسیر نجات روشن است: بازنگری سیاست مالکیت دستگاه، واگذاری تأمین سخت‌افزار به مدل‌های مشارکتی و کارگزاران و تمرکز PSPها بر سوئیچ، نرم‌افزار و آینده دیجیتال.
این تغییر یک ضرورت است؛ نه برای سودآوری، بلکه برای جلوگیری از سقوط شبکه پرداخت ایران.