پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
رویداد رونمایی از نسخه بازنگری‌شده استانداردهای «نماتن» روز سه‌شنبه ۲۲ مهرماه با همکاری سازمان فناوری اطلاعات ایران برگزار شد. این مراسم همزمان با روز جهانی استاندارد، فرصتی بود برای معرفی تازه‌ترین چارچوب‌ها و ضوابط استاندارد در حوزه تولید و توسعه نرم‌افزار. در این رویداد، فعالان، مدیران و مشاوران صنعت نرم‌افزار به تشریح تاریخچه، چالش‌ها، راهکارها و مزایای نسخه جدید نماتن پرداختند.
نماتن چیست؟
نماتن یا «نظام مهندسی نرم‌افزار ایران»، مجموعه‌ای از اسناد، روش‌ها و الگوهای پیشنهادی استاندارد است که هدف آن کمک به تعریف و ارجاع صحیح پروژه‌های نرم‌افزاری و انتخاب مناسب پیمانکار برای آن‌هاست. نسخه اولیه نماتن در سال‌های ۱۳۸۲ و ۱۳۸۴ ابلاغ شد و پس از آن سازمان نظام صنفی رایانه‌ای استانداردها را بازنگری و در سال ۱۴۰۳ نسخه جدید را منتشر کرد. این استانداردها در دو بخش اصلی ارائه شده‌اند: ارجاع و تعریف کار و تولید و توسعه نرم‌افزار.
با نماتن، فضای رقابت سالم شکل می‌گیرد و مسیر توسعه پایدار و استاندارد در صنعت نرم‌افزار ایران هموار می‌شود.
مهرداد ذوالفقاریان: نماتن مسیری طولانی است که ادامه دارد
مهرداد ذوالفقاریان، دبیر سازمان نظام صنفی رایانه‌ای تهران، درباره تاریخچه نماتن گفت: «نماتن بحث امروز و دیروز نیست؛ بیش از ۳۰ سال تاریخچه دارد. شاید زمانی که در شورای ملی انفورماتیک اولین بار این موضوع مطرح شد، تحت عنوان نماتن نبود و با نام مپنا مطرح بود. مشکلات متعدد پروژه‌های نرم‌افزاری و پیشنهادات گوناگون باعث شد اولین نسخه‌ها در کمیته نرم‌افزار شورا دنبال شود و مسیر ادامه پیدا کند تا امروز.»
او افزود: «نماتن فقط یک پروژه یا استاندارد نیست؛ یک مسیر است که از سال‌ها پیش آغاز شده و همچنان ادامه دارد. بحث تولید و توسعه نرم‌افزار، قراردادهای پروژه‌های نرم‌افزاری، کیفیت و تعامل بین پیمانکار و کارفرما، همه این موارد در استانداردهای نماتن در نظر گرفته شده است.»
ذوالفقاریان درباره بازنگری نسخه جدید گفت: «توسعه این استاندارد پایان نمی‌یابد و با تغییرات تکنولوژی و شیوه‌های عملکرد، همچنان ادامه دارد. نسخه بازنگری‌شده، حاصل کار چند ساله و تلاش کمیته‌ای از خبرگان حوزه است تا چارچوب مشخص‌تری برای استانداردها در دو بخش ارجاع کار و اجرای پروژه‌های نرم‌افزاری ایجاد شود.»
او همچنین درباره اهمیت نماتن برای رفع اختلافات بین کارفرما و پیمانکار تأکید کرد:« نکته دیگر که خیلی مهم است و باعث اختلاف بین کارفرمایان و پیمانکاران می‌شد، همین قراردادها و استانداردهای نرم‌افزاری است. نماتن می‌تواند راهگشای حل بسیاری از مشکلات باشد.»
حسام اسدی: نماتن زبان مشترک صنعت نرم‌افزار
حسام اسدی، رئیس کمیسیون نرم‌افزار نصر کشور و عضو هیئت مدیره سازمان نصر تهران، در سخنرانی خود گفت: «صنعت نرم‌افزار امروز بیش از هر زمان دیگر نیازمند انسجام، همفکری و برنامه است. با تحولات سریع و پیچیدگی بالا، ظرفیت‌های این صنعت تغییرات جدی دارد. به ویژه با به‌کارگیری هوش مصنوعی و هوش مصنوعی مولد، نرخ تغییرات در آینده افزایش می‌یابد.»
او افزود: نماتن به‌ظاهر فقط یک سری اسناد فنی است، اما در واقع برای ایجاد یک زبان مشترک بین همه ذینفعان این حوزه آمده است. اگر این اسناد در فرهنگ جاری قرار نگیرد، فواید آن محقق نمی‌شود.»
اسدی در ادامه به اقدامات سازمان نظام صنفی برای آموزش و فرهنگ‌سازی اشاره کرد: «ما در حال راه‌اندازی آکادمی نصر هستیم و با تیم طراح و بازنگری نماتن، ویدئوهای آموزشی منتشر می‌کنیم تا مجموعه‌ها و پرسنل بتوانند بهره‌برداری کامل داشته باشند.»
رضا کرمی: تاریخچه، فازها و بازنگری نماتن
رضا کرمی، مدیرعامل شرکت گلستان و مدیر پروژه بازنگری اسناد نماتن، توضیح داد: «نماتن از دهه هفتاد شکل گرفت. کشور یک نظام فنی اجرایی دارد که متولی آن سازمان برنامه و بودجه است. این نظام شامل تهیه قراردادهای تیپ برای پروژه‌های عمرانی و نرم‌افزاری بود. نیاز به قراردادهای تیپ نرم‌افزار از همان زمان مطرح شد و انجمن شرکت‌های انفورماتیک در اواخر دهه هفتاد و اوایل دهه هشتاد، مطالعات گسترده‌ای انجام داد.»
کرمی ادامه داد: «در فاز ۱، تمرکز روی مراحل قبل از قرارداد بود و اسناد حداقلی برای اجرای پروژه‌های نرم‌افزاری طراحی شد. فاز ۲ بعد از قرارداد را پوشش می‌داد و قالب اجرای کار را مشخص می‌کرد. در فاز ۳ هدف اصلی، ایجاد یک طرح جامع مهندسی نرم‌افزار بود، اما به دلیل نبود تعریف مشخص از نرم‌افزار، نتایج محدود ماند. با تاسیس سازمان نظام صنفی، تلاش‌های بازنگری ادامه یافت و در سال ۱۴۰۲ این پروژه مجدداً آغاز شد و تا اردیبهشت ۱۴۰۳ به اتمام رسید.»
او درباره جزئیات نسخه بازنگری‌شده گفت: «اسناد جدید بر اساس بازخوردهای عملی فازهای قبلی، تغییرات قوانین، تکنولوژی‌ها و متدولوژی‌ها اصلاح شدند. ۶ نوع قرارداد تیپ برای پروژه‌های نرم‌افزاری تدوین شد: پروژه‌های سفارشی، نرم‌افزار آماده، نرم‌افزار نیمه آماده، پشتیبانی نرم‌افزار، مشاوره نرم‌افزار و نظارت نرم‌افزاری. دو قرارداد اضافی هم در دو نسخه تهیه شد، و استانداردهای اجرای کار نیز بازنگری شدند. بخش راهنمای برون‌سپاری هم تدوین شده است که پنج مرحله اصلی دارد: تعریف کار، انتخاب تأمین‌کننده، عقد قرارداد، نظارت بر اجرا و تحویل‌گیری.»
او افزود: «بازنگری به معنای تولید سند جدید نبود، بلکه اصلاح و تکمیل نسخه‌های پیشین با توجه به تجارب عملی بود. این کار باعث شد چارچوبی دقیق و انعطاف‌پذیر برای تعریف پروژه‌ها، ارجاع کار، اجرای قراردادها و مدیریت مالکیت معنوی ایجاد شود.»
مجید اورعی: چالش‌ها و راهکارهای عملی نماتن برای قراردادهای نرم‌افزاری
مجید اورعی، رئیس کمیسیون نرم‌افزارهای پیشرفته نصر تهران، در سخنرانی خود با اشاره به مشکلات رایج در پروژه‌های نرم‌افزاری گفت: «همه ما، چه به عنوان کارفرما و چه به عنوان ارائه‌دهنده کالا یا خدمات نرم‌افزاری، با چالش‌های پروژه‌ها روبه‌رو شده‌ایم. این مشکلات معمولاً از لحظه تحویل نرم‌افزار آغاز می‌شوند. نماتن تلاش کرده است راهکارهایی جامع برای این مسائل ارائه دهد.»
اورعی درباره یکی از مسائل مهم قراردادهای نرم‌افزاری یعنی «پشتیبانی» توضیح داد: «خود واژه پشتیبانی یک مفهوم است، اما برداشت‌ها و انتظارات طرفین از آن متفاوت است. کارفرما ممکن است انتظار داشته باشد پیمانکار تمام مشکلات احتمالی را بدون محدودیت برطرف کند، در حالی که پیمانکار صرفاً موظف به ارائه پشتیبانی در چارچوب قرارداد است. نماتن با ارائه واژه‌نامه و چارچوب دقیق، اختلافات ناشی از برداشت‌های متفاوت را به حداقل می‌رساند.»
او ادامه داد: یکی دیگر از چالش‌های رایج، مالکیت محصول نرم‌افزاری است. در بسیاری از پروژه‌ها، پس از پایان کار، اختلاف بین کارفرما و پیمانکار درباره مالکیت نرم‌افزار رخ می‌دهد. با چارچوب نماتن، می‌توان مالکیت معنوی، حقوق بهره‌برداری و حدود استفاده را از قبل تعریف و مشخص کرد تا از بروز اختلاف جلوگیری شود.»
اوتوضیح داد که یکی از ویژگی‌های مهم نسخه بازنگری‌شده نماتن، توجه دقیق به اندازه پروژه‌ها و نوع قراردادها است. در این چارچوب، هر آیتم در قرارداد به گونه‌ای دسته‌بندی شده که با پیچیدگی و مقیاس پروژه هماهنگ باشد: برخی موارد ضروری هستند و حتماً باید در قرارداد لحاظ شوند، برخی اختیاری هستند و بسته به نوع پروژه و توافق طرفین قابل استفاده‌اند و برخی دیگر نباید اصلاً در قرارداد لحاظ شوند. این دسته‌بندی باعث می‌شود قراردادها هم متناسب با نیاز پروژه تنظیم شوند و هم از اضافه‌کاری یا کم‌کاری جلوگیری شود.
اورعی درباره نحوه مدیریت بودجه پروژه‌ها گفت: «نسخه بازنگری‌شده نماتن امکان قرارداد منعطف با بودجه ثابت به جای مبلغ ثابت را فراهم کرده است. به این معنا که یک بودجه کلی برای پروژه تعیین می‌کنیم و پیمانکار از این بودجه تا جایی که نیاز است استفاده می‌کند. این مدل، انعطاف بیشتری به پروژه‌ها می‌دهد و باعث می‌شود منابع بهینه مصرف شوند.»
اورعی در پایان سخنرانی خود نکات کلیدی دیگری را درباره چارچوب‌های تعهدات و کیفیت پروژه‌ها مطرح کرد: «نماتن کمک می‌کند چارچوب دقیقی برای تعهدات طرفین ایجاد شود و کیفیت ارائه محصول بالا برود. مسائل پیچیده را باید شکست و به گام‌های قابل مدیریت تقسیم کرد. بدون چارچوب و استاندارد، هیچ راهکاری برای نرم‌افزارهای پشتیبانی ارائه نشده است، اما با نماتن می‌توان از مشکلات آتی جلوگیری کرد. اگر در این صنعت کار می‌کنیم و می‌خواهیم پروژه‌ها با کیفیت ارائه شوند، باید با چارچوب نماتن قراردادها را تنظیم کنیم. این کار انرژی می‌برد، اما ما را از دعواهای آتی و هزینه‌های اضافی بی‌نیاز می‌کند.»
علی آذرکار: فرایندگرایی راه حل پیچیدگی نرم‌افزار
علی آذرکار، رئیس کمیسیون استاندارد نصر تهران، گفت: «پیچیدگی نرم‌افزار ناشی از عوامل متعددی مثل عدم تعریف دقیق نیازمندی‌ها، تغییرات مستمر، تعدد ذینفعان و مسائل امنیتی و ایمنی است. فرایندگرایی می‌تواند بسیاری از این مشکلات را حل کند و پایه تمام استانداردهای حوزه نرم‌افزار شود.»
او افزود: «مهم‌ترین استاندارد مورد استفاده، استاندارد ۱۲۲۰۷ است که تمام فرایندها را از نیازمندی تا خروجی نرم‌افزار دسته‌بندی کرده است. در بازنگری نماتن، از متدولوژی ۲۰۱۷ استفاده شده اشت و فواید آن شامل صرفه‌جویی در زمان و هزینه، افزایش احتمال موفقیت پروژه و ارتقای بلوغ سازمانی است.»
اسماعیل قائدی: نماتن ترکیبی از تجربه و استانداردهای جهانی
اسماعیل قائدی، مشاور سازمان نظام صنفی و نماینده مشاوران در پروژه نماتن، با اشاره به اهمیت استانداردها در صنعت نرم‌افزار گفت: «استانداردها، سندهای خرد و حکمت بشری هستند و بیش از ۲۵ هزار سند ارزشمند در حوزه‌های مختلف منتشر شده است. در پروژه نماتن ما صرفاً این استانداردها را کپی نکردیم؛ بلکه آن‌ها را متناسب با شرایط کشور سفارشی کردیم، برخی را تطبیق دادیم و تغییرات لازم را اعمال کردیم تا با واقعیت‌های اجرایی ایران هماهنگ باشند.»
قائدی درباره ویژگی‌ها و مزایای نسخه بازنگری‌شده نماتن توضیح داد: «در نسخه جدید، هماهنگی کامل با الگوی سازمان برنامه و بودجه، تفکیک دقیق شرایط عمومی و اختصاصی، دقت در تعاریف و تعهدات طرفین و امکان بهره‌گیری از تجربه داوری و حقوقی سازمان نظام صنفی لحاظ شده است. بندهای تعدیل سنواتی و مالکیت معنوی نیز مشخص شده و نصر به عنوان داور رسمی قراردادها معرفی شده است.»
او درباره مزایای عملی این اسناد گفت: «نماتن در حقیقت یک بازی برد-برد-برد است؛ برد اول برای کارفرماست که پروژه با کیفیت و شفاف اجرا می‌شود، برد دوم برای مشاور ناظر و سرویس پروایدر است که چارچوب مشخص و امنیت حقوقی دارند، و برد سوم برای دستگاه‌های نظارتی و رگولاتور دولتی است که فرآیندها قابل کنترل و پیگیری خواهند بود. با این چارچوب می‌توان تضمین کرد که کیفیت پروژه‌ها افزایش یافته، امنیت بهتر شود، مالکیت معنوی بیش از ۵۰ درصد افزایش پیدا کند و هزینه‌ها تا ۵۰ تا ۶۰ درصد کاهش یابند.»
قائدی در پایان سخنرانی به اهمیت نماتن در تحول دیجیتال و دولت هوشمند اشاره کرد: «این استانداردها می‌توانند به عنوان پشتوانه عملی برای اجرای نقشه راه دولت هوشمند و تحول دیجیتال عمل کنند و اطمینان دهند که پروژه‌ها با کیفیت، شفافیت و بهره‌وری بالا پیش می‌روند.»
علیرضا توتونچی: نظام فنی اجرایی و ظرفیت دولت
علیرضا توتونچی، معاون امور تدوین ضوابط و معیارهای فنی امور نظام فنی و اجرایی سازمان برنامه و بودجه؛ گفت: «شورای عالی انفورماتیک یکی از ساختارهای جامع بعد از انقلاب بود که همزمان در قوه مقننه، اجرایی و قضایی فعالیت می‌کرد. متأسفانه این شورا با مرور زمان کمرنگ شد و در سال ۹۵ منحل شد. نبود متولی مشخص یکی از دلایل تأخیر در بازنگری نماتن بود.»
او افزود: «با ابلاغ سند نظام فنی اجرایی یکپارچه در خرداد ماه، ظرفیت واگذاری امور فنی به دستگاه‌های تخصصی و تشکل‌ها فراهم شد. سازمان فناوری اطلاعات و تشکل‌هایی مثل سازمان نظام صنفی می‌توانند ضوابط فنی و تعرفه‌ها را تهیه کنند، اما ابلاغ قراردادهای دولتی همچنان با سازمان برنامه است.»
توتونچی درباره اهمیت نماتن در دولت هوشمند گفت: «نماتن پایه‌ای برای استانداردسازی پروژه‌های دولتی و خصوصی است. استفاده صحیح از این چارچوب، تضمین می‌کند که پروژه‌ها با کیفیت، شفاف و با بهره‌وری بالا اجرا شوند و به اهداف دولت هوشمند نزدیک‌تر شویم.»
علی حکیم جوادی: نقش بخش خصوصی و توسعه استانداردها
علی حکیم جوادی، رئیس سازمان نظام صنفی رایانه‌ای تهران، اظهار داشت: «با تعامل نزدیک با سازمان برنامه و سازمان فناوری اطلاعات، بخش خصوصی نقش جدی‌تری در توسعه پروژه‌های نرم‌افزاری و استانداردها ایفا می‌کند. نماتن امکان استانداردسازی و افزایش کیفیت پروژه‌ها را فراهم می‌کند و زمینه مشارکت فعال بخش خصوصی را ایجاد می‌کند.»
او افزود: «با این چارچوب می‌توان پروژه‌های سطح ملی را با استانداردهای مشخص اجرا کرد. این امر نه تنها کیفیت و شفافیت را افزایش می‌دهد، بلکه تضمین می‌کند منابع و سرمایه‌ها بهینه مصرف شوند و شرکت‌های فعال بتوانند پروژه‌های بزرگ و با مقیاس ملی انجام دهند.»
