بخش غایب صنعت پرداخت ایران

احمد میردامادی / سالیان گذشته در غرب و شرق شاهد شکل‌گیری صنعت مالیه الکترونیکی به صورت سه لایه مجزا بوده‌ایم، در حالی که در ایران تنها دو لایه به صورت رسمی وجود دارند و فقط فعالیت‌های پراکنده و محدودی در لایه سوم انجام شده است.

بر این اساس در صنعت پرداخت در لایه نخست بانک‌ها و شرکت‌های مرکزی (Associations)ها نظیر شتاب و شاپرک وجود دارند. در لایه دوم شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات پرداخت الکترونیکی (PSP) هستند؛ که البته در بسیاری از کشورها، به دلیل رویکرد حداکثری برون‌سپاری در این لایه، شاهد تبدیل شرکت‌ها به شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات پردازش تراکنش‌های الکترونیکی (Payment Processor) بوده‌ایم.

واقعیت این است که صنایع و شرکت‌ها در هر زمان تحت دو فشار قرار دارند: فشار نوآوری و فشار تغییر خواسته‌های مشتریان. در پاسخ به این فشارها، شرکت‌ها ناچار به تمرکز روی دو مقوله نوآوری و بهبود عملکرد هستند. همچنین وضعیت به گونه‌ای است که این فشارها به تمامی شرکت‌های فعال در یک صنعت وارد می‌شود و تنها بر اساس سهم بازار و برند هر یک از شرکت‌ها، میزان فشار وارده و لزوم تغییر متفاوت خواهد بود.

در دهه گذشته، بهبود عملکرد در لایه دوم صنعت پرداخت منجر به تمرکز بیش از پیش شرکت‌ها بر مزیت بنیادی خود یعنی پردازش تراکنش شده و دیگر بخش‌های زنجیره ارزش خدمات پرداخت الکترونیکی برون‌سپاری شده‌اند. در نتیجه این برون‌سپاری، در لایه سوم شاهد تولد شرکت‌هایی هستیم که -برگرفته از اصطلاح Master Card- آنها را ISO /MSP می‌نامیم.

شرکت‌های Independent Sales Organization فعالیت‌های فروش و بازاریابی خدمات بانکی و پرداخت را انجام می‌دهند و شرکت‌های Membership Service Providers خدمات فنی و پشتیبانی را به مشتریان بانک‌ها و شرکت‌های PSP ارائه می‌کنند. اما این تمام ماجرا نیست.

در اکثر کشورهای جهان، راه‌اندازی صنعت پرداخت الکترونیکی توسط بانک‌ها باعث ایجاد و تکمیل بسترهای لازم برای تجارت الکترونیکی شد. طی چند سال ابتدایی در بسیاری از کشورها، لوکوموتیو قطار تجارت الکترونیکی پرداخت الکترونیکی بوده است؛ پس از مدتی به دلیل ساختار بزرگ بانک‌ها و شرکت‌های پرداخت، ارائه خدمات متنوع و متکثر به شرکت‌های تجارت الکترونیکی – که در این زمان تبدیل به غول‌های فناوری شده‌اند – میسر نبوده، شرکت‌های تجارت الکترونیکی مایل به تاسیس شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اختصاصی پرداخت برای خود شده‌اند. اولین اقدام از این دست توسط سایت حراجی EBay و از طریق PayPal انجام شده و امروزه شاهد هستیم که تمامی بزرگان تجارت الکترونیکی راهکارها و شرکت‌های اختصاصی پرداخت الکترونیکی خود را دارند، شرکت‌ها و راهکارهایی نظیر One Click Payment متعلق به Amazon، Alipay متعلق به Alibaba و غیره در ایران نیز شرکت‌هایی نظیر دیجی‌کالا، کافه‌بازار، زورق و نظایر آن به شدت مایل به دستیابی به چنین بستری هستند.

این تغییر لوکوموتیو قطار تجارت الکترونیکی از شرکت‌های PSP به شرکت‌های تجارت الکترونیکی باعث ایجاد گروهی دیگر از شرکت‌ها در لایه سوم صنعت پرداخت شده که – برگرفته از اصطلاح VISA – بدان‌ها TPPP می‌گوییم که مخفف Third Party Payment Provider است؛ در واقع همان‌گونه که از اسم آن پیداست، این شرکت‌ها به عنوان رکن سوم در رابطه بین مشتریان و درگاه‌های تجارت الکترونیکی ظهور یافته‌اند و طی ارتباط با شرکت‌های پردازشگر تراکنش‌های پرداخت، انواع و اقسام خدمات پرداخت را برای مشتریان و کسب‌ و کارها فراهم می‌سازند.

.

تجارت مالی

اگر بازار پول کشور را به شکل یک پازل در نظر بگیریم، در ایران قطعات زیادی از این پازل وجود ندارد. در ارتباط با یک کشور در حال توسعه، این یک موضوع بدیهی است؛ ولی مطلب مهم آن است که در آستانه سقوط دیوار تحریم‌ها، بهترین فرصت برای بازار پولی ایران این است که با اتخاذ تدابیر ویژه از بازیگران و فعالان بین‌المللی بخواهد با ورود خود به بازار ایران، این قطعات پازل را تکمیل کنند.

واقعیت این است که از نظر تعداد بانک، در ایران در وضعیت سرریز قرار داریم و عمده کارشناسان بانکی معتقدند تعداد بانک‌ها بیش از نیاز واقعی کشور است؛ وجود سرانه شعب بسیار بالا در ایران – حتی بالاتر از سرانه شعب در کشورهای پردرآمدتر OECD – بیانگر این واقعیت است. داستان موسسات قرض‌الحسنه و مالی اعتباری هم که نیازی به توضیح ندارد.

تا چند سال پیش این پیش‌فرض هم در سطح حاکمیت و هم در بین مردم وجود داشت که خدمات پولی را باید از بانک دریافت کنند، اما تجربه موفق فعالیت شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات پرداخت الکترونیکی (PSP)، رونق فعالیت صرافی‌ها ناشی از شرایط تحریم و فعالیت سازنده لیزینگ‌های معتبر این طرز فکر را به شدت زیر سوال برده است.

با توجه به زیرساخت فرهنگی مناسب آماده‌شده، می‌توان نتیجه گرفت اکنون زمان مناسبی برای تعددبخشی به فعالیت شرکت‌های بیشتر در بازار پولی است؛ شرکت‌هایی که بانک یا موسسه مالی اعتباری نیستند. در اینجا برگرفته از مقررات کشور آمریکا، به این شرکت‌ها Money Service Business می‌گوییم. نباید دلیلی برای نگرانی بابت تعدد بخشیدن به نقش‌ها و فعالیت‌های شرکت‌های جدید فعال در حوزه بانکی – که بانک یا موسسه مالی اعتباری نیستند -وجود داشته باشد. انتظار می‌رود رگولاتور با تعریف چندین پروژه و تدوین مقررات حاکم بر زمینه‌های مختلف فعالیت MSBها، زمینه کارآفرینی، ورود شرکت‌های مستعد و استارت‌آپ‌ها را به فضای پردرآمد بازار پولی فراهم آورد. همچنین در صورت توجه به MSBها و ایجاد ظرفیت‌های لازم، لزومی به جلب سرمایه‌گذاری و تکنولوژی شرکت‌های بین‌المللی صرفاً در قالب بانک نیست و با سرمایه کمتر و فرآیند ساده‌تری می‌توان از دستاوردهای خصوصاً تکنولوژیکی شرکت‌های پیشرو در بازار ایران به سرعت بهره برد.

.

پول الکترونیکی

پول الکترونیکی (E-Money) جدیدترین نوع پول در طول تاریخ بشر و از دستاوردهای مهم فناوری اطلاعات برای بازار پول به شمار می‌رود. تهیه و تدوین مقررات پول الکترونیکی از درجه اهمیت بسیار زیادی برخوردار است و توجیه‌کننده حضور تعدادی از کسب ‌و کارهای MSB در بازار پول خواهد بود. تجربه اتحادیه اروپا و بانک مرکزی این اتحادیه نشان داد ساده‌سازی و تسهیل تعاریف پول الکترونیکی موجب نظم‌بخشی بخش بیشتری از فعالان بازار زیر نظر بانک مرکزی می‌شود و نتیجه بلندمدت آن ثبات پولی بیشتر است. این اتحادیه طی اولین تجربه خود در سال 2000 مقرراتی وضع کرد که در نتیجه آن دسته زیادی از کسب‌ و کارها، همچون بلیت الکترونیکی و کارت‌های تخفیف خارج از دایره تعریف پول الکترونیکی قرار گرفت، آنچه به عنوان حوزه فعالیت مجاز برای فعالان پول الکترونیکی باقی می‌ماند، حوزه محدودی بود؛ در سال 2009 با تسهیل در مقررات، مواردی چون بلیت الکترونیکی، کارت‌های تخفیف و وفاداری نیز به این جرگه پیوستند و بانک‌های مرکزی توانستند کنترل بیشتری روی مصرف پول در کشورهای خود داشته باشند و سیاست‌های پولی را با دقت بیشتری تنظیم کنند.

برآورد می‌شود با تهیه و ابلاغ یک مقررات مناسب برای پول الکترونیکی، بتوان بازارسازی و کارآفرینی ویژه‌ای در بازار پولی کشور ایجاد کرد.

.

موبایل

برای فعالان بازار فناوری اطلاعات پرواضح است که روند همه ‌چیز به سمت موبایل است؛ موبایل هم به معنای در حال حرکت و هم به معنای ابزاری هوشمند که به عنوان یک ترمینال امروزه در دسترس همگان قرار دارد.

.

کاربردهای موبایل در بازار پولی بانکی به شرح شکل زیر است:

موبایل در سه حوزه متداخل پرداخت موبایلی، بانکداری موبایلی و انتقال وجه بین افراد کاربرد دارد و در دنیا، شرکت‌های نوپا نقش بی‌بدیل و خلاقانه‌ای در ارائه خدمات از طریق موبایل ایفا می‌کنند.

رگولاتوری حوزه موبایل، یک امر بین دستگاهی است و برگرفته از مطالعاتی که توسط شرکت MasterCard در زمینه تعیین رتبه آمادگی پرداخت موبایلی کشورهای مختلف انجام شده (MPRI)، مدل بهینه انتظام‌بخشی به پرداخت موبایلی، تدوین مقررات پرداخت موبایلی به عنوان اقدامی مشترک توسط سازمان رگولاتوری و بانک مرکزی است.

باید بدانیم موج موبایل هم‌اکنون نیز همه موانع را درنوردیده و تنها چهار سال پس از راه‌اندازی پرداخت موبایلی روی کانال ناامن USSD، حجم تراکنش‌های موبایلی به بیش از 4/2 برابر تراکنش‌های پرداخت اینترنتی – که از عمر آن بیش از 11 سال می‌گذرد – رسیده است. درخواست استفاده از موبایل توسط مشتریان برای انجام امور بانکی و پولی و تجربه کاربری ناشی از آن سبب ایجاد این موج شده و بهتر است رگولاتور به جای تدوین مقررات محدودکننده با تدوین فضای مناسب و درست برای کسب ‌و کار، موجبات ظهور و سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی بیشتر از سوی MSBها و TPPPها در هر سه زمینه مورد اشاره در شکل بالا شود.

یکی از اقدامات قابل توجه در زمینه استفاده از موبایل در صنعت بانکداری و پرداخت ارائه بستر زیرساختی است تا از موبایل و شماره موبایل به عنوان ابزار شناسایی استفاده شود؛ برای نمونه در کشور انگلستان زیرساختی با نام PAY M ایجاد شده که طی آن شماره حساب بانکی شخص به شماره موبایل وی، توسط خود شخص نگاشت و مرتبط می‌شود و پس از آن افراد می‌توانند تنها با دانستن و استفاده از شماره موبایل (واقعی یا مجازی) مخاطب به حساب او پول واریز کنند.

هم‌اکنون که در آستانه ورود موبایل‌اپراتورهای مجازی به بازار هستیم، بهترین فرصت برای استفاده از پتانسیل و سرمایه این شرکت‌ها برای ورود به عرصه موبایل‌پرداخت است، خصوصاً اینکه تجربه دنیا نیز نشان داده در بلندمدت آن دسته از MVNOها موفق بوده‌اند که در زمینه‌ای خاص سرویس منحصربه‌فردی ارائه می‌دهند، وگرنه توان رقابت در زمینه فروش سیم‌کارت و مکالمه (کانال Voice و SMS) را در مقابله با MNOهای بسیار بزرگ نخواهند داشت.

برآورد می‌شود در ایران نیز عمده فعالیت MVNOها در راستای ارائه خدمات تکمیلی در زمینه تجارت الکترونیکی و Mobile Money و Mobile Wallet به عنوان دو محصول اصلی کاربرد موبایل در بازار پولی بانکی محقق شود (منظور از Mobile Money ذخیره پول الکترونیکی روی حافظه امن موبایل و منظور از Mobile Wallet استفاده از یک App روی موبایل برای ذخیره‌سازی و استفاده سریع از مشخصات کارت‌های بانکی و نیز تعامل مستمر و دوسویه بانک‌ها با مشتریان‌شان است).

منبع: پیوست