پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
اقتصاد دیجیتال در زمانه بحران؛ تاب‌آوری، چالش‌ها و نوآوری‌ها
گفت‌وگو با مدیران ارشد اقتصاد دیجیتال و نوآوری درباره تلاش‌ها و تکاپوهایی که در این اکوسیستم برای بقا و پایداری سرویس‌ها در جریان است
در بحبوحه تنش‌های نظامی ایران و اسرائیل در خرداد ۱۴۰۴، کسب‌وکارهای حوزه اقتصاد دیجیتال و نوآوری با چالش‌هایی مواجه شده‌اند. کاهش پهنای باند اینترنت، اختلالات گسترده، مشکلات مالیاتی، لجستیکی و تهدیدات امنیت سایبری، این اکوسیستم را تحت فشار بی‌سابقه‌ای قرار داده است. با این حال، مدیران این حوزه با تکیه بر زیرساخت‌های بومی، راهکارهای خلاقانه و مدیریت بحران، تلاش می‌کنند تا خدمات خود را به مردم ارائه دهند، از تأمین مایحتاج اولیه تا ارائه خدمات پزشکی رایگان. راه پرداخت در گفت‌وگو با مدیران ارشد این حوزه، گزارش‌هایی از وضعیت کنونی، چالش‌های پیش‌رو و راهکارهای اتخاذشده منتشر کرده است.
پایداری شبکه پرداخت: ستون فقرات اقتصاد در بحران
در شرایطی که کشور تحت تأثیر تنش‌های نظامی قرار گرفته، پایداری شبکه پرداخت به یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های مردم و کسب‌وکارها تبدیل شده است. نوش‌آفرین مومن‌واقفی، معاون فناوری‌های نوین بانک مرکزی، در گفت‌وگو با راه پرداخت، با اطمینان‌بخشی درباره عملکرد شبکه پرداخت گفت: «طی این چند روز همه‌چیز خوب بوده است و کارشناسان آی‌تی مانند کادر درمان پای کار بودند. روز جمعه ۲۳ خرداد ماه تعداد تراکنش‌های خرید با پوز در سراسر کشور نسبت به جمعه‌های گذشته ۱۰ درصد نیز افزایش داشت. این خریدها معمولا شامل نیازهای اولیه مردم می‌شود، کاهشی نداشته است. افت در تراکنش‌های کسب‌وکارهایی که محصولات خاصی می‌فروشند با توجه به شرایط فعلی کشور طبیعی است. متاسفانه کسب‌وکارهای کوچک در هر کشوری که در شرایط جنگی قرار می‌گیرد، آسیب می‌بینند.»
او افزود: «شبکه پرداخت وابسته به شبکه اینترنت نیست و چند سال قبل تستی هم در این خصوص صورت گرفت؛ بدون اینترنت نیز می‌توان سرویس‌های بانکی را روی شبکه ملی ارائه داد. در صورتی زیرساخت‌های مخابراتی و برق قطع شود، تنها راه استفاده از اسکناس است.»
مومن‌واقفی درباره موجودی اسکناس و مسکوک هم توضیح داد: «بانک مرکزی طی ۶ ماه گذشته و با توجه به مسائل پدافندی روی افزایش درصد اسکناس و مسکوک کار کرده است. در حال حاضر این فضا به صورت تمام ظرفیت مدیریت می‌شود. یکی از اشکالات شبکه پرداخت ما این است که بیش از حد استاندارد دنیا الکترونیک شده است.»
او همچنین درباره پایداری ابزارهای نوین مالی گفت: «ریال دیجیتال پایدار است و روی کیف پول‌های الکترونیکی برای خریدهای خرد کار می‌کند با این حال تعداد پذیرنده‌های فعال ریال دیجیتال زیاد نیست. علاوه بر ریال دیجیتال، سولوشن‌های حلقه بسته نیز در حال حاضر کار می‌کنند. این ابزارهای مستقل از بانک مرکزی آگاهانه توسعه یافته است تا در شرایط اضطراری قابل استفاده باشد.»
مومن‌واقفی تأکید کرد که بانک مرکزی با برنامه‌ریزی‌های پدافندی، از جمله افزایش اسکناس و توسعه ابزارهای مستقل، آمادگی لازم برای حفظ جریان مالی کشور را دارد.
محمدمهدی تقی‌پور، مدیرعامل به‌پرداخت ملت، نیز پایداری شبکه پرداخت را تأیید و اظهار کرد: «هیچ مشکلی در سمت ما نبوده و حتی با وجود افزایش تعداد تراکنش‌ها به خصوص در جایگاه‌های سوخت، اختلالی در فرایند انجام تراکنش‌های مالی گزارش نشده است.» او افزود: «درگاه‌های تمام PSPها در ایران در دسترس هستند اما در صورتی که وی‌پی‌ان کاربر روشن باشد امکان پرداخت وجود ندارد، این امر پیش از این نیز وجود داشته است. شبکه پرداخت به صورت پایدار فعال است و روند تراکنش‌ها به صورت عادی انجام می‌شود.»
تقی‌پور درباره آمادگی برای شرایط بحرانی گفت: «قوانین تداوم کسب‌وکار را به صورت کامل اجرا کردیم و در صورتی که مشکلی پیش بیاید، آمادگی لازم را داریم.» او تأکید کرد که این شرکت با اجرای پروتکل‌های تداوم کسب‌وکار، از جمله پایش مداوم و پیش‌بینی سناریوهای اضطراری، قادر به مدیریت هرگونه اختلال احتمالی است.
در مقابل، مهدی عبادی، مدیرعامل وندار، از کاهش چشمگیر تراکنش‌ها خبر داد: «تراکنش‌ها به راحتی انجام نمی‌شود و تعداد آنها حداقل یک دهم شده است که دلیل آن اختلالات اینترنت است. این اختلالات باعث شده که بسیاری از کاربران در هنگام پرداخت دچار خطا شوند. تراکنش‌های ما یک دهم شده است.»
او افزود: «بعید می‌دانم شبکه پرداخت دچار مشکلی شود؛ چالش اصلی اختلال اینترنت است و تا زمانی که این اختلال برطرف نشود نیز تراکنش‌ها با مشکل مواجه هستند. باتوجه به این که اکثر کاربران در حال حاضر از وی‌پی‌ان استفاده می‌کنند، این اختلالات بیشتر نیز می‌شوند.»
عبادی تأکید کرد که اختلالات اینترنتی، تجربه کاربران را به شدت تحت تأثیر قرار داده و تا رفع این مشکل، بهبود قابل‌توجهی در تراکنش‌ها انتظار نمی‌رود.
علیرضا هموطن، مدیر عملیات وندار، هم درباره تلاش‌های این شرکت برای افزایش تاب‌آوری گفت: «وندار از مدت‌ها پیش با تکیه بر زیرساخت‌های داخلی و عدم وابستگی به سرویس‌دهنده‌های خارجی، تلاش کرده ریسک ناشی از اختلالات اینترنتی را کاهش دهد؛ مسئله‌ای که در مورد پذیرندگان وندار نیز صدق می‌کند و موجب حفظ پایداری خدمات در شرایط بحرانی شده است.»
او افزود: «داده‌های ما نشان می‌دهد که در روزهای اخیر، نرخ خطای تراکنش‌ها به دلیل استفاده از فیلترشکن‌ها مجدداً افزایش یافته و در نتیجه، بخشی از کاربران تجربه نامطلوبی از فرایند پرداخت داشته‌اند. با این حال، سامانه‌های وندار در حال حاضر بدون اختلال و به‌صورت پایدار در حال ارائه خدمات هستند.»
هموطن از توسعه ابزارهای نوین هم خبر داد و گفت: «در حال طراحی و تست ابزارهای نیمه‌آنلاین هستیم. این ابزارها قادرند داده‌های تراکنش را به‌صورت آفلاین یا با تأخیر زمانی ثبت کرده و در اولین اتصال پایدار، آنها را همگام‌سازی کنند. چنین قابلیتی نقش مهمی در حفظ عملکرد عملیاتی در شرایط بحرانی خواهد داشت.»
او تأکید کرد که وندار با اولویت حفظ سلامت روانی و جسمی کارکنان، به صورت دورکار فعالیت می‌کند و تیم‌های پشتیبانی به‌صورت چرخشی در آماده‌باش هستند.
چالش‌های مالیاتی و عملیاتی: رایزنی برای کاهش فشار
علی حکیم‌جوادی، رئیس سازمان نظام صنفی رایانه‌ای (نصر)، درباره مشکلات کسب‌وکارهای دیجیتال در این روزها گفت: «شرایط خاص و اضطراری در جامعه حکمفرماست؛ وضعیت اینترنت مناسب نیست. در حال انجام مکاتباتی برای تسهیل روند برخی کارهای کسب‌وکاری هستیم. برخی کسب‌وکارها درخواست ترخیص تجهیزات خاص از گمرک را دارند. مهم‌ترین مسئله شرکت‌ها در حال حاضر بیمه و مالیاتی است که باید پایان ماه پرداخت کنند؛ باتوجه به وضعیت موجود امکان دارد پرداخت این وجوه با مشکلاتی برای شرکت‌ها همراه باشد. این کسب‌وکارها معمولا از شرکت‌های دولتی مطالبات دارند که در شرایط فعلی اخذ بسیاری از مطالبات ممکن نیست. سازمان نصر در حال مکاتبه با دولت است تا پرداخت مالیات و بیمه حداقل سه هفته به تعویق بیفتد.»
او افزود: «مسئله دیگر حضور کارکنان کسب‌وکارها در محل کار است؛ به دلیل شرایط فعلی بسیاری امکان حضور ندارند و دورکاری می‌کنند اما از سوی دیگر در برخی از کسب‌وکارها به دلایل امنیتی امکان استفاده از اینترنت وجود ندارد. این مشکلات باید به گونه‌ای حل شود و سازمان نصر به دنبال راه‌حل‌هایی برای رفع آن است.»
حکیم‌جوادی درباره بدهی‌های بانکی هم گفت: «برخی شرکت‌ها بدهی‌های بانکی دارند که باید اقساط آن را پرداخت کنند. سازمان نصر به دنبال به تعویق انداختن این اقساط به دلیل شرایط موجود است.»
او همچنین به مشکلات قراردادهای کاری اشاره کرد: «از دیگر مسائل حال حاضر کسب‌وکارها می‌توان به قراردادهای کسب‌وکاری اشاره کرد. برخی از کسب‌وکارها با شرکت‌های دولتی قراردادهای کاری و پروژه‌ای دارند و با توجه به عدم حضور کارکنان در شرکت‌ها و دورکاری کارکنان بخش دولتی امکان دارد زمان انجام این پروژه‌ها به تاخیر بیفتد؛ در زمان تاخیر نیز جریمه اعمال می‌شود. در حال رایزنی هستیم تا تغییراتی در این روند ایجاد شود تا از ضرر مالی کسب‌وکارها جلوگیری شود.» حکیم‌جوادی تأکید کرد که این اقدامات برای کاهش فشار مالی و عملیاتی بر کسب‌وکارهای دیجیتال ضروری است.
خدمت‌رسانی در حوزه معیشت مردم
سید حامد قنادپور، مدیرعامل تارا، درباره نقش این پلتفرم در تأمین مایحتاج مردم گفت: «باتوجه به این که تارا به صورت مستقیم در حوزه معیشتی شهروندان ایران فعال است با قدرت و قوت در حال خدمت‌رسانی است و امیدواریم در این شرایط سخت در کنار مردم باشیم.»
او افزود: «تلاش می‌کنیم برای هر شرایطی آماده باشیم تا بهترین خدمت‌رسانی را به مردم در این شرایط داشته باشیم. حتی اگر اختلالی در اینترنت موبایل ایجاد شود؛ تارا با توجه به این که امکان پرداخت آفلاین روی گوشی‌های موبایل را دارد می‌تواند به کار خود ادامه دهد.»
قنادپور توضیح داد: «تارا به دلیل شرایط خاص این روزها از یک ابزار BNPL ساده فراتر رفته و تبدیل به ابزار پرداخت برای شهروندانی شده است که برای تهیه مایحتاج خود به فروشگاه‌های افق کوروش مراجعه می‌کنند و در این شرایط پایداری این ابزار در کنار شبکه شتاب و شاپرک نیز اهمیتی بسیار فراوان پیدا می‌کند چرا که در شرایطی که مردم به نقدینگی بیشتری نیاز دارند مردم از اعتبار تارا برای خرید استفاده می‌کنند و حتی برخی از مردم در کنار صندوق‌ها برای پرداخت مبلغ خرید خود با شک‌و تردید از صندوقدار سوال می‌کنند که آیا تارا فعال است تا بتوانند از اعتبار خود اقدام به خرید کنند.»
علیرضا شفیعی، مدیرعامل کیپا هم از دسترسی آسان به خدمات اعتباری خبر داد و گفت: «در شرایط حساس فعلی و با توجه به ناپایداری اینترنت، اختلال در بخشی از زیرساخت‌های پرداخت و کاهش قدرت خرید بخشی از جامعه، کیپا اعلام کرد که تمامی کاربران می‌توانند بدون نیاز به اینترنت و اپلیکیشن، تنها از طریق پیامک، خرید خود را در فروشگاه‌های طرف قرارداد انجام دهند.»
او افزود: «کافی است کاربران در هنگام خرید حضوری، شناسه کیف پول خود را به صندوقدار اعلام کنند و کد یک‌بار مصرفی که از طریق پیامک دریافت می‌کنند را ارائه دهند. این فرایند بدون نیاز به اینترنت یا اپلیکیشن، به‌سرعت انجام می‌شود.»
شفیعی تأکید کرد: «در وضعیتی که زیرساخت‌های دیجیتال با چالش روبه‌رو هستند و فشار اقتصادی بر مردم افزایش یافته، دسترسی بدون وقفه به خدمات خرید اعتباری می‌تواند نقش مؤثری در تأمین مایحتاج روزمره خانواده‌ها ایفا کند. همراهی با مردم در شرایط بحران، بخشی از مسئولیت اجتماعی کیپا است.»
او افزود که این سرویس در فروشگاه‌های زنجیره‌ای رفاه، هایپراستار، دیلی‌مارکت، جانبو، وال‌مارکت، هایپرفمیلی و هفت فعال است و کیپا متعهد به حفظ آرامش خاطر مشتریان است.
پرداخت‌های آفلاین در شرایط بحرانی کشور
مهدی مقیمیان، مدیرعامل مینی‌پی، درباره طراحی این پلتفرم برای شرایط بحرانی گفت: «مینی‌پی برای شرایط بحرانی به‌گونه‌ای طراحی شده که حتی با قطع کامل اینترنت نیز کارایی خود را حفظ می‌کند. سیستم پرداخت پیامکی ما که از طریق سرویس‌های پایه مخابراتی کار می‌کند، امکان انجام تراکنش‌ها را بدون نیاز به اینترنت فراهم می‌کند. همچنین فروشندگان ویژه می‌توانند تا ۱۰۰ تراکنش را به‌صورت آفلاین ثبت کنند که پس از برقراری ارتباط، به‌صورت خودکار پردازش می‌شوند.»
او افزود: «مینی‌پی با معماری مقاوم و زیرساخت کاملاً بومی طراحی شده که در شرایط بحرانی نیز عملکردی پایدار دارد. ما از ماه‌ها قبل با شبیه‌سازی سناریوهای مختلف اختلال، راهکارهای مقابله را آماده کرده‌ایم. سیستم ما با بهره‌گیری از سرورهای توزیع‌شده در مراکز داده مختلف، امکان تحمل خطا (Fault Tolerance) را فراهم می‌کند. در سه ماه اخیر، نرخ دسترس‌پذیری سرویس‌های ما ۹۹.۹۸ درصد بوده که نشان‌دهنده ثبات بالای سیستم حتی در شرایط بحران است.»
مقیمیان درباره تأثیر فیلترشکن‌ها بر فعالیت کسب‌وکارهای اینترنتی گفت: «استفاده از فیلترشکن‌ها به دلیل ماهیت کاملاً داخلی زیرساخت‌های مینی‌پی، نه‌تنها کمکی نمی‌کند، بلکه باعث افزایش ۴۰ تا ۶۰ درصدی زمان انجام تراکنش‌ها می‌شود. بررسی‌های ما نشان می‌دهد کاربرانی که از VPN استفاده می‌کنند، به‌طور متوسط ۲.۵ برابر بیشتر با مشکلات اتصال مواجه می‌شوند. به همین دلیل به تمام کاربران توصیه می‌کنیم هنگام استفاده از سرویس‌های مینی‌پی، فیلترشکن خود را غیرفعال کنند. در صورت نیاز، امکان استفاده از کانال‌های ارتباطی جایگزین مانند پیامک نیز فراهم است.»
او درباره برنامه «مینی‌پی پایدار» توضیح داد: «ما با اجرای برنامه سه مرحله‌ای «مینی‌پی پایدار» در حال مدیریت شرایط هستیم؛ اولاً زیرساخت توزیع‌شده در ۵ مرکز داده مختلف راه‌اندازی شده که احتمال اختلال همزمان را به حداقل می‌رساند. ثانیاً تیم‌های فنی به‌صورت شیفتی و با ظرفیت ۲۰۰ درصد بیش از حالت عادی در حال فعالیت هستند. ثالثاً هماهنگی مستمر با مراکز و نهادهای امنیتی برای پیشگیری از حملات سایبری انجام می‌شود.»
مقیمیان تأکید کرد: «مینی‌پی با تکیه بر فناوری بومی و سرمایه‌انسانی متخصص، آمادگی کامل برای عبور از شرایط بحرانی را دارد. پایداری سیستم‌های مالی در این برهه حساس، اولویت اصلی تیم مینی‌پی است.»
لجستیک و تجارت الکترونیکی: کاهش تقاضا اما تداوم خدمات
مهرداد ملک‌محمدی، مدیرعامل تاپین که یک استارتاپ لجستیکی است از کاهش حجم مرسولات خبر داد و گفت: «زیرساخت‌های تاپین کاملاً پایدار و فعال است. خدمات‌رسانی در شبکه‌های پستی و ریلی بدون هیچ‌گونه مشکلی ادامه دارد. بااین‌حال، از کاهش حجم ارسال مرسولات توسط کاربران خبر داد و دلیل اصلی آن را خروج تعداد زیادی از شهروندان از تهران دانست. ازآنجاکه بخش عمده ترافیک پستی تاپین به تهران وابسته بوده، این مهاجرت موقت تأثیر مستقیمی بر کاهش حجم مرسولات داشته است.»
او افزود: «تمرکز ای‌کامرس و تجارت الکترونیک در تهران بود و چون بسیاری از مردم فعلاً خریدهای اینترنتی خود را به تعویق انداخته‌اند، شاهد کاهش ترافیک هستیم. همچنین، بسیاری از فروشگاه‌های آنلاین مستقر در تهران فعالیت ارسال خود را موقتاً متوقف کرده‌اند.»
ملک‌محمدی ادامه داد: «مسائل مربوط به فیلترینگ و اخبار مرتبط با تنش‌های اخیر باعث شده که کسب‌وکارهای آنلاین تبلیغات و اطلاع‌رسانی خود را به‌شدت کاهش دهند. این موضوع در کنار کاهش تمایل مردم به خرید آنلاین، به دلیل نبودن در محل سکونت، به کاهش ترافیک مرسولات منجر شده است.»
با این حال، او تأکید کرد: «شرکت‌های پستی و لجستیکی، از جمله شرکت پست، راه‌آهن و اپراتورهای خصوصی مانند تیپاکس، همچنان خدمات خود را مانند گذشته ارائه می‌دهند و هیچ‌گونه خللی در عملکرد آنها مشاهده نشده است.»
ملک‌محمدی از برگزاری وبینار رایگان در ۳۱ خرداد خبر داد: «در این وبینار، ما شرایط ویژه کنونی را بررسی می‌کنیم و راهکارهایی برای فعالیت کسب‌وکارهای تجارت الکترونیک ارائه خواهیم داد. همچنین برنامه‌های تاپین برای حمایت از این کسب‌وکارها تشریح خواهد شد.»
او افزود: «در حال حاضر تمامی کارکنان این مجموعه به‌صورت دورکار فعالیت می‌کنند. زیرساخت‌های دورکاری ما از قبل آماده بود و اکنون به طور کامل فعال شده است. کارکنان ما با همان کیفیت قبلی به فعالیت خود ادامه می‌دهند و این روند تا اطلاع ثانوی برقرار خواهد بود.»
خدمات پزشکی رایگان: «حال» در کنار مردم
امین دولتی، مدیرعامل اپلیکیشن «حال»، از ارائه خدمات رایگان مشاوره پزشکی و روان‌شناسی خبر داد و تاکید کرد: «از روز یکشنبه، با تشدید وضعیت خاص در کشور، «حال» با همکاری پزشکان و مشاوران خود، خدمات مشاوره پزشکی و روان‌شناسی را به‌صورت رایگان برای کاربران فراهم کرده است. این اقدام با هدف کمک به افرادی طراحی شده که به دلیل شرایط فعلی کشور، دسترسی محدودی به خدمات پزشکی دارند یا به دلیل اضطراب، خشم و فشارهای روانی از حالت عادی خود خارج شده‌اند.»
او افزود: «کاربران می‌توانند از طریق اپلیکیشن یا وب‌سایت حال، پزشکان و مشاورانی را که به‌صورت رایگان خدمات ارائه می‌دهند، مشاهده و انتخاب کنند و به‌صورت آنی جلسه آنلاین با آنها برگزار کنند.»
دولتی توضیح داد: «استقبال از این خدمات فراتر از انتظار بوده و در همان ساعات اولیه راه‌اندازی، حجم بالایی از درخواست‌ها ثبت شده است. این استقبال نشان‌دهنده نیاز مبرم جامعه به چنین خدماتی در شرایط کنونی است.»
او افزود که ۸۰۰ پزشک و مشاور با «حال» همکاری می‌کنند و این پلتفرم در تلاش است تا با افزایش تعداد متخصصان و گسترش ساعت‌های فعالیت، به تقاضای روبه‌رشد پاسخ دهد. دولتی تأکید کرد: «باتوجه‌به طولانی‌تر شدن شرایط بحرانی، برنامه‌ریزی برای گسترش این خدمات در دستور کار قرار دارد. هدف ما این است که نه‌تنها این سرویس را تداوم ببخشیم، بلکه آن را گسترده‌تر کنیم تا بتوانیم افراد بیشتری را تحت پوشش قرار دهیم.»
مدیریت منابع انسانی: شفافیت و حمایت در اولویت
مسیح کریمیان، مشاور منابع انسانی، درباره مدیریت کارکنان در شرایط بحرانی در گفت‌وگو با راه پرداخت گفت: «در شرایط بحرانی و جنگی که کار کردن از منظر روانی تقربیاً غیر ممکن شده است، حفظ سلامت روان سرمایه‌های انسانی بیشتر از همیشه مهم است. در گفت‌وگو با کارکنان، یک نفر یا تیمی، مسئول اطلاع‌رسانی اخبار در سازمان باشد. برای نمونه، یک گروه پیام‌رسان اختصاصی یا یک Tپار و اپلیکیشن داخلی که فقط اخبار موثق را منتشر کند. توصیه‌ام به سازمان‌ها این است که راه اطلاع‌رسانی ساده و مشخص داشته باشید و هر خبری که می‌رسد، سریعاً تأیید یا تکذیبش کنید. اگر چیزی را نمی‌دانید بگویید که نمی‌دانید اما دروغ نگویید. شفافیت اعتماد می‌آورد. وضعیت را همان‌طور که هست و واقع‌بینانه توضیح دهید.»
او افزود: «اگر شرایط سخت است، بگویید سخت است اما همزمان روی راه‌حل‌ها و کارهایی که در حال انجامید تمرکز کنید. فضایی ایجاد کنید که افراد بتوانند در مورد ترس‌ها و نگرانی‌هایشان حرف بزنند. حتی اگر راه‌حلی ندارید هم یک شنونده خوب باشید. به مدیران و حتی کارکنان آموزش دهید که چطور علائم استرس یا اضطراب را در بقیه تشخیص دهند و چطور با همدلی با آنها برخورد کنند. اگر امکانش هست، با چند مشاور روان‌شناس یا روان‌پزشک که به‌صورت آنلاین یا تلفنی خدمات می‌دهند، هماهنگ کنید تا کارکنان بتوانند با هزینه کم یا رایگان از آنها کمک بگیرند. جزوه‌ها یا ویدئوهای کوتاه و ساده در مورد مدیریت استرس، اضطراب و تکنیک‌های آرامش‌بخش رو به اشتراک بگذارید.»
کریمیان توصیه کرد: «کارهای پیچیده را به بخش‌های کوچک و قابل‌انجام تقسیم کنید. مثلاً شیفت‌ها را کوتاه‌تر یا نصف کنید. به هر کس دقیقاً بگویید که الان مهم‌ترین کار چیست. وقتی هدف مشخص باشد، تمرکز بیشتر می‌شود. افراد را به تیم‌های کوچک حمایتگر تقسیم کنید و هر گروه یک مسئول داشته باشد که هر روز یا چند روز یک‌بار جویای حال باقی افراد باشد. این کار حس جمعی را تقویت می‌کند.»
او افزود: «توجه بیشتر به سبک زندگی همکارانتان داشته باشید و مطمئن شوید که کارکنان در طول روز استراحت کافی دارند و اضافه‌کاری غیرضروری هم ممنوع است. اگر ممکن است، وعده‌های غذایی ساده و مقوی فراهم کنید. تغذیه مناسب تأثیر زیادی بر انرژی روحی و جسمی دارد. ورزش فردی یا گروهی، پیاده‌روی یا چند حرکت کششی ساده می‌تواند خیلی مؤثر باشد. اگر موقعیت اجازه می‌دهد، یک بازی ساده، گوش دادن به موسیقی یا حتی خواندن یک صفحه کتاب می‌تواند برای لحظاتی ذهن را از فشار دور کند.»
امین سلامی پرگو، مدیرعامل تپسی‌فود هم در گفت‌وگویی با خبرنگار راه پرداخت درباره مدیریت بحران گفت: «در شرایطی که ثبات محیطی کاهش یافته است، اولویت اصلی ما حفظ پایداری و ثبات زیرساخت‌ها بوده است. خوشبختانه تا این لحظه هیچ آسیبی به زیرساخت‌های اصلی وارد نشده و سرویس‌های ما به‌طور طور پایدار و مستمر در حال ارائه خدمات هستند هستند.»
او افزود: «البته که این موضوع به معنای عدم توجه به سناریوهای بحرانی نیست؛ بلکه برعکس، برای موقعیت‌های پرریسک مانند اختلالات اینترنتی یا افزایش فشار بر شبکه، برنامه‌های جایگزین طراحی شده و تیم‌های مربوطه به‌طور منظم برای اجرای این برنامه‌ها آموزش دیده و آماده‌باش هستند.»
سلامی پرگو ادامه داد: «ارائه خدمات ما همانند گذشته و بدون هیچ وقفه‌ای ادامه داشته است. بااین‌نیز وجوه، طبیعی است که الگوهای تقاضا در چنین شرایط ویژه‌ای دچار تغییراتی شده باشد. به‌عنوان نمونه، در برخی بازه‌های زمانی مشخص و مناطق جغرافیایی معین، نوساناتی در حجم سفارش‌ها مشاهده شده است.»
او تأکید کرد: «فراتر از تعیین مدل کاری، آنچه برای ما اهمیت بسزایی دارد، ایجاد احساس امنیت و اطمینان خاطر در بین کارکنان و تضمین شنیده شدن دغدغه‌ها و نظرات ایشان است. ابهام و عدم قطعیت از مهم‌ترین چالش‌های حوزه در این بازه زمانی محسوب می‌شود. بنابراین، تلاش کرده‌ایم ارتباطات داخلی سازمان را شفاف‌تر و مؤثرتر کنیم، جلسات تیمی را به‌صورت منظم‌تر برگزار کنیم و فضایی انسانی، واقعی و حمایتگر برای کارکنان فراهم آوریم باشیم.»
او افزود: «معتقدیم که نقش مدیریت صرفاً هدایت و پیشبرد امور کاری نیست، بلکه مسئولیتی مهمی در قبال سلامت روانی و حال عمومی کارکنان نیز بر عهده دارد.»
پایداری خدمات بانکی: تعهد به تداوم خدمات
حسام حبیب‌الله، معاون فناوری اطلاعات بانک شهر هم در تحلیلی از این روزهای اکوسیستم مالی کشور گفت و تأکید کرد: «با توجه به وضعیت اینترنت کشور و اتفاقاتی که در حال وقوع است، طبیعتاً مسئولان ارشد کشور تمهیداتی را در این خصوص در نظر گرفته‌اند که منجر به کاهش پهنای باند شده است. این موضوع بر دریافت خدمات مشتریان نیز تأثیر می‌گذارد. یکی از حوزه‌هایی که خدمات خود را بر بستر اینترنت ارائه می‌دهد، شبکه بانکی است. بنابراین، اگر سیاستی در سطح اینترنت اعمال شود، مشتریان بانک شهر نیز مانند سایر بانک‌ها از افت کیفیت اینترنت متأثر خواهند شد.»
او افزود: «اما آنچه به بانک شهر مربوط می‌شود، این است که ما تلاش می‌کنیم در این روزها، مشتریان بتوانند بدون مشکل از خدمات بانک استفاده کنند. پایداری سرویس‌ها را لحظه‌بهبه‌لحظه پایش کرده و آن را به حداکثر می‌رسانیم. همچنین، ملاحظات و ریسک‌هایی که ممکن است وجود داشته باشد را به حداقل می‌رسانیم.»
حبیب‌الله ادامه داد: «در روزهای اخیر و تا این لحظه، بانک شهر پایداری کامل در سرویس‌های خود داشته است. چه درگاه‌های غیرحضوری مانند اینترنت‌بانک، موبایل‌بانک و سرویس‌های شرکتی، و چه سایر سامانه‌های بانکی ما، در این ایام کاملاً پایدار بوده‌اند و اختلال خاصی گزارش نشده است. در شعبه‌های بانک نیز سرویس‌ها فعال هستند و از پایداری مناسبی برخوردارند. البته سرویس‌های حاکمیتی که به کل کشور خدمات می‌دهند، به دلیل حجم بالا ممکن است دچار اختلال‌هایی شوند. در چنین مواردی، بانک شهر نیز مانند دیگر بانک‌ها با اختلال‌های مقطعی مواجه می‌شود که معمولاً در مدت کوتاهی برطرف می‌شود.»
او درباره شهرنت‌ها گفت: «شهرنت‌ها همچنان در حال خدمات‌رسانی به مشتریان هستند و ویژگی مهم آنها ارائه خدمات در ساعات غیراداری است. این روند در اکثر نقاط کشور ادامه دارد.»
پست بانک بدون مشکل فعالیت می‌کند
فرهاد بهمنی، معاون فناوری اطلاعات پست بانک هم گفت: «با توجه به کاهش پهنای باند و اختلال در اینترنت، تاکنون مشکلی در سرویس‌دهی‌دهی شعب پست بانک ایجاد نشده است. البته در ارائه خدمات غیرحضوری بانک و موبایل‌بانک، مشکلاتی کم‌کموبیش وجود وج دارد که چندان حاد نیستند نیستند.»
او افزود: «به‌صورت به طور روزانه، نسخه پشتیبان از اطلاعات اصلی و مهم مشتریان تهیه و در جای امن نگهداری می‌شود. در صورتی که آسیب جدی به زیرساخت‌های حیاتی وارد شود و امکان ارائه خدمت آنلاین نباشد، اطلاعات مشتریان به تفکیک شعبه در اختیار شعب قرار می‌گیرد تا بتوان خدمات بدهی را به‌صورت آفلاین و دستی ارائه بدهد.» او توضیح داد: «برای مثال، در این حالت هر مشتری نمی‌تواند از هر شعبه‌ای سرویس دریافت کند و صرف فقط قادر به از همان شعبه‌ای که در آن افتتاح حساب کرده، خدمات موردنظرش را دریافت کند.»
بهمنی افزود: «تلاش کرده‌امانده‌ایم تا کارمندان با حداقل نیروی موردنیاز ممکن، سرویس‌ها را پشتیبانی و نگهداری کنند تا خللی در خدمت‌رسانی به مشتریان وارد نشود بیافتد. سایر کارکنان بانک که به دلایلی امکان حضور در ستاد را نداشته باشند، با حضور در شعبان مختلف کشور در حال خدمت‌رسانی هستند.»
او تأکید کرد: «بخش‌های امنیت و امنیت و شبکه بانک به‌صورت به طور ۲۴ ساعته و در قالب شیفت‌های کاری فعال است و به‌طور مداوم اوضاع را می‌سنجد. افزون بر این، از امروز در پست بانک اقداماتی صورت گرفته تا دسترسی ایمن از راه دور برای کارمندان فراهم شود، هرچند فعلاً از این امکان استفاده نکرده‌ایم.»
نوآوری در بحران
میثم عرب‌آبادی، مدیرعامل پینوست، با اشاره به قطع کامل خدمات بازار سرمایه، اعلام کرد نکسو کارت با یکپارچه‌سازی سیستم بانکی و بورسی، امکان دسترسی ۲۴ ساعته کاربران به دارایی‌شان در صندوق‌های سرمایه‌گذاری را فراهم کرده است؛ موضوعی که نشان‌دهنده نقش حیاتی نوآوری در شرایط بحرانی است. او افزود با وجود مخالفت بانک مرکزی در آبان ۱۴۰۳ با توسعه این نوع کارت‌ها، نکسو همچنان فعال است.
درخصوص اختلالات اینترنت، عرب‌آبادی گفت پشتیبانی لحظه‌ای با مشکل مواجه شده و به دلیل دورکاری و ضعف زیرساخت، رفع ایرادات زمان‌برتر خواهد بود. او تاکید کرد نکسو کارت از هر دو مسیر اینترنت و کارت فیزیکی کار می‌کند و در صورت قطع یکی، برخی قابلیت‌ها فعال می‌ماند؛ اما قطع همزمان هر دو مسیر، ارائه خدمات را غیرممکن می‌سازد.
عرب‌آبادی همچنین بیان کرد با توجه به افزایش استفاده از فیلترشکن‌ها، خدمات نکسو در بستر شبکه داخلی و با آی‌پی‌های داخلی ارائه می‌شود که هرچند مشکلاتی دارد، اما تصمیمی درست برای حفظ پایداری خدمات بانکی بوده است.
امنیت سایبری و تهدیدات جدید
مصطفی افزونی، رئیس ارشد طلاین، درباره فیلترشکن‌ها گفت: «ما به‌دلیل الزام نهادهای بالادستی، ناچار به محدودسازی دسترسیایی خدمات به آی‌پی‌های زیزستی کشور شدیم؛ یعنی کاربران خارج از شبکه ملی یا آن‌هایی که از ابزارهای تغییر آی‌پی استفاده می‌کنند، عملاً امکان استفاده از خدمات را ندارند. این تصمیم علی‌دیغم میل باطنی ما و صرف در چارچوب مقررات اتخاذ شده است.»
او افزود: «صرف‌نظر از پیامدهای اجتماعی و فرهنگی یا، فقالیت این است که اکثر فیلترشکن‌ها باعث ناامنی شبکه و زیرساخت ارتباطی کشور شده‌اند. بسیاری از این ابزارها در ساده‌ترین حالت، گوشی کاربران را به بخشی خود به بخشی از یک بات‌تک جهانی تبدیل می‌کنند و در حال حاضر یکی از نقاط ضعف جدی امنیت سایبری کشور محسوب می‌شوند.»
افزونی هشدار داد: «واقعیت این است که سال‌هاست کارشناسان نسبت بها وابستگی خطرناک کشور به یک شبکه متمرکز و پرداخت متمرکز هشدار داده‌اند اما متأسفاً این هشدارها جدی گرفته نشده است. ما در پایان کشور فقط یک مسیر رسمی برای گردش پول داریم و اگر خدایی نکرده این مسیر آسیب ببیند، از یک دکه‌ی محلی خریدی گرفته تا بزرگ‌ترین کسب‌وکارهای آنلاین، همه دچار اختلال می‌شوند.»
او افزود: «با احترام به یاد درگذشتگان اینهاست‌های تلخ و با آرزوی آرامش برای خانواده‌های خاندار، باید بگوم که این روزها برای همه ما سخت، نگران‌کننده و پر از فشار است. ما از صمیم قلب آرزو می‌کنیم تک تک افراد، خانواده‌ها و عزیزانشان در سلامت و آرامش باشند.»
مدل عملیاتی زربان جای نگرانی امنیتی ندارد
سهراب ثامنی، مدیرعامل زربان، درباره امنیت پلتفرم خود گفت: «من نگران وضعیت امنیتی سایر صرافی‌ها هستم که برخی از آنها محدودیت‌ها در تمهیدات امنیتی ضعیف‌تری دارند. اما این نگرانی درباره زربان وجود ندارد، زیرا مدل عملیاتی ما کاملاً متفاوت است. زربان کاملاً غیرحضانتی است، زیرا کاملاً غیرمتمرکز بوده و زیرساخت‌های مالی ما مبتنی بر قراردادهای هوشمند است.»
او افزود: «تنها مشکلی که با آن مواجه شدیم، محدودیت دسترسی برخی از زیرساخت‌هایمان از سوی دیتاسنتر بود که ایران اکسس شد و امکان اتصال به سرورهای خارجی را نداشتند. این امر سبب ناپایداری جزئی شد که با استفاده از پروکسی‌ها و راهکارهای جایگزین برطرف کردیم.»
ثامنی ادامه داد: «تیم زربان پیش‌تر به‌صورت ترکیبی (هیبرید) فعالیت می‌کرد، زیرا تقریباً نیمی از تیم ما در خارج از ایران و در چهار کشور دیگر حضور دارند. ما برای این شرایط آمادگی داشتیم، اما ناپایداری اینترنت سبب شده است که کارکنان از خانه نتوانند به‌خوبی فعالیت کنند.»
خدمات زیرساختی و پشتیبانی: تلاش بی‌وقفه برای پایداری
روح‌اله پرنیان، مدیرعامل جی‌اس‌ام‌پی هم درباره آخرین وضعیت کسب‌وکارشان توضیح داد: «در روزهای ابتدایی که شرایط کشور خاص شد، با ناپایداری و اختلال‌های شدیدی مواجه بودیم. اما با تمهیدات و اقداماتی که انجام دادیم، اکنون به پایداری رسیده‌ایم.»
او افزود: «استفاده از فیلترشکن‌ها منجر به ناپایداری بیشتر در شبکه می‌شود. این موضوع به‌طور کلی کیفیت اینترنت را کاهش داده و حس اختلال مضاعفی را برای کاربران ایجاد می‌کند.»
پرنیان درباره راهکارهای جایگزین گفت: «در چنین شرایطی، راهکار جایگزین سریعی وجود ندارد؛ چرا که کل اکوسیستم پرداخت به شبکه‌های متمرکزی مانند شاپرک و شتاب وابسته است. روش‌های جایگزین غیرمتمرکز نیز، به دلیل عدم فراگیری در میان عموم مردم، در کوتاه‌مدت راهگشا نخواهند بود.»
او افزود: «در شرایطی که همدلی عمومی برای مقابله با تهدید خارجی شکل گرفته، لازم است فیلترینگی که به امنیت آسیب می‌زند، کنار گذاشته شود و در مقابل، زمینه برای اطلاع‌رسانی دقیق و شفاف فراهم شود.»
یوسف پناهی، مدیرعامل تیس هم در گفت‌وگویی اظهار کرد: «با توجه به توازنی که طی بیش از دو سال و نیم گذشته در بار داده‌ای ایجاد کرده‌ایم، تا این لحظه هیچ اختلالی نداشته‌ایم و با حداکثر ظرفیت در حال ارائه خدمات به کسب‌وکارها هستیم.»
او افزود: «کسب‌وکار تیس مستقل از محل اتصال مودیان عمل می‌کند. کاربران با احراز هویت دومرحله‌ای وارد پنل کاربری خود می‌شوند و در تمامی کانال‌های خدماتی ما، در بخش پلتفرم چندوجهی، همه روش‌ها دارای احراز هویت برای ورود و دریافت خدمات هستند. بنابراین، نوع اتصال به ارائه خدمت خدمات تأثیر ندارد.»
پناهی ادامه داد: «مرکز تماس و همه کانال‌های ارتباطی با مشتریان فعال هستند و پاسخگویی به‌صورت پاسخگویی است. ظرفیت ما را نسبت به قبل دو برابر کرده‌ایم. مانند اواخر دوران کرونا، شرکت ما به بلوغ دورکاری رسیده و کارشناسانی برای پشتیبانی در حالت استندبای و دسترسی خاص جهت رفع مشکلات مودیان آماده‌انجام هستند.»
فرشاد اسماعیلیان، مدیرعامل هاست ایران هم در گفت‌وگویی با راه پرداخت گفت: «اختلال در دسترسی به دامنه‌ها و APIهای خانگی موجب کندی یا قطع موقت برخی سرویس‌ها شد، به‌ویژه در بخش‌هایی که از CDN یا لایسنس‌های خانگی استفاده می‌کردند. با انتقال بخشی از زیرساخت به دیتاسنترهای داخلی، بهره‌گیری از کشیدن و ایجاد مسیرهای خارج، توانستیم تا حد زیادی پایداری خدمات را حفظ کنیم.»
او افزود: «در صورت واردآمدن آسیب به زیرساخت‌هایی مانند شبکه شاب یا اینترنت، یکی از راهکارهای قابل اجرا برای تداوم پرداخت، استفاده از ظرفیت شبکه غیرمتمرکز کودکان‌یاری‌هاست. با توزیع فرآیند دریافت و تسویه حساب در میان چند پرداخت‌یار مستقل، امکان ادامه مسیر گردش مالی در سطح کسب‌وکاها فراهم می‌شود.»
عاطفه خیابانچیان، مدیرعامل شرکت آراد رایانه لیان، اعلام کرد با وجود کاهش پهنای باند و اختلالات اینترنت، خدمات اصلی این شرکت از جمله پیام‌های بانکی و تراکنشی بدون مشکل ادامه یافته‌اند. او گفت زیرساخت‌های آراد به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که با پایش مستمر و استفاده از مسیرهای جایگزین، پایداری خدمات در شرایط بحرانی حفظ شود.
خیابانچیان افزود که استفاده از فیلترشکن‌ها ممکن است تجربه کاربری را مختل کند، اما با بهره‌گیری از مسیریابی هوشمند و کاهش وابستگی به شبکه‌های خارجی، تلاش شده تأثیر این موضوع به حداقل برسد. سرویس‌های آراد در بستر داخلی طراحی شده‌اند تا از ناپایداری‌های بین‌المللی مصون بمانند.
او تأکید کرد در شرایط بحران، اولویت آراد، تداوم سرویس‌های حیاتی از جمله پیام‌رسانی بانکی و اطلاع‌رسانی اضطراری است. زیرساخت این شرکت قابلیت اجرا به‌صورت ایزوله (On-Premise) را دارد و در صورت نیاز، از خطوط پشتیبان و Message Brokerهای داخلی بهره می‌گیرد تا حتی بدون اینترنت عمومی، خدمات حیاتی ادامه یابد.
از منظر عملیاتی، آراد اقدام به بازطراحی شیفت‌های فنی، تقویت مانیتورینگ لحظه‌ای، و فراهم‌کردن امکان دورکاری امن برای کارکنان کلیدی کرده است تا پاسخگویی سریع‌تری در بحران‌ها داشته باشد. خیابانچیان همچنین با اشاره به اختلال در رومینگ و دریافت پیامک‌های OTP برای ایرانیان خارج از کشور، آن را مسئله‌ای جدی با پیامدهای اقتصادی و انسانی دانست و از تلاش بی‌وقفه تیم فنی برای حفظ جریان خدمات بانکی قدردانی کرد.
مهرداد حیدرپور، مدیرعامل بازرگانی مبنا کارت آریا، اعلام کرد که خدمات این شرکت هم‌اکنون به‌صورت دورکاری و از طریق سامانه‌های اختصاصی در حال ارائه است. او با اشاره به کندی اینترنت و تأخیر در برخی اطلاع‌رسانی‌ها، تأکید کرد که خدمات شرکت وابسته مستقیم به اینترنت نیست و راهکارهای جایگزین برای مقابله با اختلالات پیش‌بینی شده‌اند. همچنین استفاده از فیلترشکن طبق استانداردهای افتا در این مجموعه محدود شده است.
حیدرپور توضیح داد که تجربه مواجهه با بحران‌هایی چون همه‌گیری کرونا موجب شده مبنا کارت آریا چندین سناریوی عملیاتی طراحی کند؛ از جمله حالت ترکیبی دورکاری و حضور، کاهش ظرفیت ستاد، و دورکاری کامل، تا در هیچ شرایطی وقفه‌ای در خدمات‌رسانی ایجاد نشود. او ادامه داد این اقدامات با هدف تداوم پشتیبانی حتی در سخت‌ترین شرایط اجرایی شده‌اند.
مدیرعامل مبنا کارت آریا ضمن ابراز امیدواری نسبت به بازگشت ثبات به کشور، تأکید کرد هدف نهایی این مجموعه، تضمین دسترسی پایدار مردم به خدمات بانکی و جلب رضایت مشتریان است. او افزود که شرکت با تمام توان در تلاش است لبخند را بر چهره مشتریان نگه دارد، حتی در دوران بحران.
حسین نجفی، مدیر ارشد فنی دیجی‌شهر اعلام کرد که این پلتفرم نیز تحت تأثیر اختلالات اینترنت و کاهش پهنای باند قرار گرفته، اما با تغییر مسیرها و پروتکل‌ها تلاش کرده‌اند تا تجربه کاربران حفظ شود. او افزود که اغلب خدمات دیجی‌شهر، به‌جز خدمات مالی، در شبکه‌های مختلف در دسترس هستند، اما با توجه به احتمال اعمال محدودیت بر شبکه‌های خارجی، دیجی‌شهر تابع تصمیم نهادهای بالادستی است.
نجفی درباره راهکارهای جایگزین در صورت اختلال گسترده در اینترنت یا شبکه پرداخت گفت که خدمات دیجی‌شهر بیشتر از طریق کیف پول داخلی ارائه می‌شود و برای کاربران دارای موجودی، اختلال‌ها اثر کمتری دارند. همچنین در صورت نیاز، عملیات بانکی از طریق شعب یا با استفاده از شبا و پرداخت‌های شناسه‌دار ادامه می‌یابد.
او تأکید کرد تیم‌های عملیاتی دیجی‌شهر آماده و چابک هستند و پیش از این نیز تجربه کار دورکاری داشته‌اند. برای کاهش نگرانی کاربران نیز اطلاع‌رسانی‌ها به‌ویژه از طریق تماس تلفنی افزایش یافته است تا شفافیت و اطمینان در ارائه خدمات حفظ شود.
سعید نوروزی، مدیرعامل نویان فین‌تک، اعلام کرد که در هفته‌های اخیر به دلیل کاهش پهنای باند و اختلالات اینترنت، دسترسی این شرکت به برخی سرویس‌های بین‌المللی مانند CDNها و رجیستری پکیج‌ها با مشکل مواجه شده است. با این حال، به دلیل طراحی پلتفرم تیوانی بر پایه میزبانی داخلی، کاربران نهایی اختلال محسوسی را تجربه نکرده‌اند. او همچنین گفت استفاده کاربران از فیلترشکن‌ها، بر برخی کانال‌های ارتباطی تأثیر گذاشته، اما بومی‌سازی زیرساخت‌ها باعث شده تا سرعت و دسترسی همچنان پایدار باقی بماند.
نوروزی تأکید کرد که پایش دائمی رفتار کاربران و اصلاح مستمر زیرساخت‌ها، به کنترل اثرات این اختلالات کمک کرده است. از جمله راهکارهای فنی نویان می‌توان به بهره‌گیری از زیرساخت توزیع‌شده، سرورهای داخلی متعدد، مسیرهای ارتباطی جایگزین و لود بالانسرهای منعطف اشاره کرد. در حوزه منابع انسانی نیز مدل دورکاری، ساعات کاری شناور و تمرکز بر حفظ سلامت روانی و جسمی تیم اجرا شده تا ضمن حفظ پایداری سرویس‌ها، بهره‌وری کارکنان نیز تقویت شود.
حسین اسلامی، مدیرعامل رمیس، هم درباره آخرین وضعیت این کسب‌وکار گفت: «ما شرایط جنگی را درک می‌کنیم و پشتیبان تصمیم‌هایی که از سوی مقامات رسمی کشور گرفته می‌شود، هستیم، اما واقعیت این است که بسیاری از هم‌تیمی‌های ما در رمیس در حال حاضر از راه دور فعالیت می‌کنند و برای اتصال به شرکت نیاز به زیرساخت اینترنتی پایدار دارند.»
او افزود: «رمیس به‌عنوان یکی از شرکت‌های ارائه‌دهنده زیرساخت دیجیتال در کشور، خود را متعهد می‌داند که در شرایط حساس به همه مشتریان، از جمله بانک‌ها و پرداختی‌ها و اپراتورهای مخابراتی خدمت‌رسانی کند.» اسلامی توصیه کرد: «پیشنهاد می‌کنم مردم همیشه برای یکی دو روز پیش روی خود، مقدار مناسبی پول نقد از طریق شعب یا خودپردازها تهیه کنند تا در مواقع ضروری دچار مشکل شوند.»
تاب‌آوری در سایه هم‌افزایی و نوآوری
کسب‌وکارهای اقتصاد دیجیتال ایران در شرایط بحرانی ناشی از حمله نظامی و اختلالات زیرساختی، با تکیه بر زیرساخت‌های بومی، نوآوری و مدیریت منابع انسانی، خدمات خود را حفظ کرده‌اند. از خدمات آفلاین و رایگان تا ابزارهای نیمه‌آنلاین و دورکاری گسترده، این اکوسیستم تاب‌آوری خود را نشان داده است. آینده اقتصاد دیجیتال ایران به هماهنگی بیشتر میان بخش خصوصی و نهادهای حاکمیتی، بازنگری در سیاست‌های اینترنتی و تقویت زیرساخت‌های غیرمتمرکز وابسته است. آنچه روشن است اینکه این اکوسیستم با تعهد به خدمت‌رسانی، در سخت‌ترین شرایط نیز در کنار مردم ایستاده است.
منبع
کارنگ ۱۶۴
