پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
چطور به دنبال نوآوری برویم؟ / گفت‌وگو با جعفر پشامی مدیرعامل شرکت سیمرغ تجارت
نوآوری؛ کلمه کلیدی‌ای بود که در این شماره ماهنامه برای روشن شدن درباره آن به سراغ افراد مختلف رفته بودیم و سعی کردیم سراغ افرادی برویم که درباره این موضوع حرفی برای گفتن داشته باشند؛ یکی از آن‌ها جعفر پشامی مدیرعامل شرکت سامانه‌های یکپارچه سیمرغ تجارت بود. جعفر پشامی دانش‌آموخته‌ی MBA دانشکده‌ی مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف است و در کارنامه کاری حرفه‌ای خود وظیفه مدیریت سرمایه‌گذاری و توسعه کسب‌وکار شرکت‌های بزرگ صنعت بانکداری و پرداخت را نیز دارد.
.
از نوآوری تا کارآفرینی
صحبت را با تعریف خود نوآوری شروع می‌کنیم. پشامی نوآوری را این‌طور تعریف می‌کند: نوآوری از مفاهیمی است که تعاریف گسترده‌ای دارد، اما کلیت مفهوم نوآوری یعنی اینکه بتوان از فرصت‌ها استفاده کرد و یک ایده به وجود آورد که این ایده کاربردی باشد. به زبان ساده، نوآوری باید مشکلی را حل کند. البته برخی افراد معتقدند که نوآوری وقتی اتفاق می‌افتد که ایده به کسب‌وکار تبدیل شود؛ که به نظر من این بخش دوم، همان کارآفرینی است.
با توجه به تعریفی که او از نوآوری دارد می‌پرسیم یعنی اگر ایده تبدیل به کسب‌وکار شد، کارآفرینی است؟ اگر تبدیل نشد در همان حد نوآوری است؟ او می‌گوید: بله. علاوه بر این نوآوری با اختراع هم فرق دارد، در طول تاریخ اختراع‌هایی بوده‌اند که هیچ جایی استفاده‌نشده‌اند، اختراع‌هایی را هم که به ابزار یا وسیله‌ای کاربردی تبدیل‌شده‌اند، نوآوری می‌گوییم. من این تعریف را بیشتر قبول دارم، هرچند برخی تبدیل‌شدن به کسب‌وکار را نوآوری می‌دانند که به نظر من این هم درست است. اما دوست دارم این را کارآفرینی بنامم؛ کارآفرینی زمانی روی می‌دهد که فرآیند نوآوری به خلق ثروت منجر شود.
.
تعهد به نوآوری در ایران
دراکر درجایی می‌گوید من خیلی در مورد مدیران ارشد و پیشرو مطالعه و تحقیق کردم تنها ویژگی مشترک بین همه آن‌ها تعهد به نوآوری بود. با توجه به سابقه چندساله‌ای که جعفر پشامی در فضای بانکداری و پرداخت دارد، از او می‌پرسیم چقدر این تعهد به نوآوری در فضای سنتی بانک‌های ما وجود دارد؟
او جوابش را با این بیت از حافظ شروع می‌کند:
کی شعر تر انگیزد خاطر که حزین باشد / یک نکته از این معنی گفتیم و همین باشد
پشامی مقصودش از این بیت را در پاسخ به سوالی که از او پرسیدیم این‌طور بیان می‌کند: شعر تر یعنی همان نوآوری که در فضای اقتصاد حزین پر از مشکل ما نمی‌تواند کسی را برانگیخته کند. یکی از مشکلات اقتصاد ما کوچک بودن ابعاد بنگاه‌ها است. بنگاه‌های کوچک منابع کمتری برای سرمایه‌گذاری در ایده‌های جدید دارند. پس فضا برای نوآوری خیلی کم است. مشکل دیگر، کوتاه بودن دوره‌های مدیریتی مدیران کشور است که باعث می‌شود مدیران فرصت انجام کار جدی در حوزه نوآوری را نداشته باشند. بنابراین نوآوری‌های ما عمدتا استفاده و الگوبرداری از نوآوری‌های دنیاست.
مشکل دیگر هم به سرمایه‌گذاری برمی‌گردد. نوآوری، مخصوصا برای سازمان‌ها، یک نوع سرمایه‌گذاری با ریسک بالاست. در ایران دید سرمایه‌گذاری کوتاه‌مدت است. به همین خاطر کم پیش می‌آید که سرمایه‌گذاری بلندمدت بکنیم، چه برسد به سرمایه‌گذاری‌های بلندمدتِ پر ریسک که لازمه نوآوری است و تا این سرمایه‌گذاری را نداشته باشیم مدیران در بانک‌ها، شرکت‌های پرداخت الکترونیک و جاهای دیگر کاری از پیش نخواهند برد.
باید اضافه کنم که دلیل دیگر عدم تعهد به نوآوری، بی‌ثباتی اقتصادی است که باعث شده از گذشته تفکر سرمایه‌گذاری به وجود نیاید. وقتی صحبت از نوآوری و سرمایه‌گذاری برای کار نوآورانه می‌شود، چون این نوع سرمایه‌گذاری، بلندمدت و پر ریسک است، تقریبا کسی حاضر نیست در این زمینه سرمایه‌گذاری کند؛ مگر برخی افراد کارآفرین و خلاق که ذاتا به دنبال نوآوری باشند. دراین‌بین تعدادی موفق می‌شوند و تعداد بسیار زیادی نابود می‌شوند که نمونه‌هایش را هم در همین صنعت پرداخت و بانکداری زیاد دیده‌ایم.
.
جرئت انجام سرمایه‌گذاری‌های پر ریسک وجود ندارد
صحبت‌هایش را قطع می‌کنیم و به او می‌گوییم آن‌طور که ما دستگیرمان شد، شما معتقدید که در بسیاری از صنایع دخل‌وخرجشان باهم نمی‌خواند و به‌اصطلاح محتاج نان شب هستند. اما به نظر نمی‌رسد لااقل در بانک‌هایی مانند تجارت، ملی، صادرات و … این معضل وجود داشته باشد. فکر می‌کنیم این طرز فکر نوآوری، نه در اشخاص و نه در سیستم، وجود ندارد. برای مثال یکی از همین بانک‌های بزرگ کشور برای اینکه خودش (Core) بنویسد تقریبا هزار نفر را استخدام کرد تا این کار را بکند. درحالی‌که آن‌هایی که واقعا خواسته‌اند این کار را بکنند با چهار پنج نفر مسئله را حل کرده‌اند. این همان است که می‌گوییم خانه از پای‌بست ویران است.
او در عکس‌العمل به نقطه‌نظر ما، می‌گوید: اول این نکته را ذکر کنم؛ من معتقد نیستم کسی که بخواهد (Core) بنویسد لزوما نوآوری کرده است. اما حرف شما را قبول دارم که نوآوری تنها پول و سرمایه‌گذاری نیست. در بانک‌ها، وقتی صحبت از سرمایه‌گذاری برای نوآوری می‌شود، اگر در حد کم و پایین، حتی در بسیار کوچکی از منابع تجهیز شده بانک هم باشد، مدیران بانک قبول نمی‌کنند. جرئت انجام این کار وجود ندارد؛ چون شرکت‌ها و بانک‌های بزرگ دولتی، سهامی عام هستند و باید پاسخگو باشند. پس تصمیم‌گیری سخت‌تر اتفاق می‌افتد. البته در چند بانک خصوصی من این جسارت را احساس کرده‌ام چون فضا در مراکز خصوصی فرق می‌کند.
.
نوآوری باید کاربردی باشد
دیگر می‌رویم مستقیم سر اصل مطلب و از مدیرعامل سیمرغ تجارت می‌خواهیم درباره نوآوری در صنعت بانکداری و پرداخت برایمان صحبت کند. اما پشامی لازم می‌داند قبل از صحبت در مورد این بحث کمی بیشتر در مورد انواع نوآوری برایمان توضیح دهد و می‌گوید: همه نوآوری‌ها، نوآوری‌های فناوری نیستند، بعضی نوآوری‌ها در ابزار یا فرآیند هستند، مانند نوآوری در فرآیندهای پرداخت. بعضی از نوآوری‌ها هم در کسب‌وکارها اتفاق می‌افتند، یعنی قبلا این کسب‌وکار یک‌جور بوده و الان یک‌جور دیگر انجام می‌شود. این‌گونه نوآوری‌ها درون سازمان اتفاق می‌افتند و برای افزایش کارایی آن‌هاست، مثل بانک‌ها، شرکت‌های پرداخت و … . بنابراین وقتی از نوآوری صحبت می‌کنیم مبحث وسیعی را شامل می‌شود، در مورد بانکداری هم بسیاری از نوآوری‌ها در بحث فناوری اطلاعات که بانک‌ها خیلی به این نوآوری‌ها وابسته هستند، اغلب درون شرکت‌های فعال در فناوری اطلاعات اتفاق می‌افتند.
برای نوآوری در این حوزه هم دو مسیر وجود دارد؛ یکی مشتری و دیگری فناوری. تحقیقاتی که در حوزه پرداخت و بانکداری الکترونیکی انجام‌شده نشان می‌دهد که نوآوری‌هایی که انجام شده است، در جهت افزایش سهولت و کارایی فعالیت‌های بانکداری و پرداخت بوده است. به‌نوعی در جهت رضایت مشتری. در این بین نیز نوآوری‌هایی که در حوزه ابزارهای پرداخت و بانکداری الکترونیکی مطرح می‌شوند سهم بالاتری دارند. منظور از ابزار فقط شامل کارت‌بانکی نیست، نوآوری‌هایی که در خصوص پایانه‌های فروشگاهی اتفاق می‌افتد، مثال‌های دیگری از این حوزه هستند که درهرصورت باید برای مشتریان کاربردی باشد. همه با پول و پرداخت سروکار دارند و این باعث می‌شود که هرچقدر هم که سرویس ارائه کنیم باز هم‌گروه‌هایی از مشتریان باشند که به دنبال سرویس‌های جدیدی می‌گردند. البته این زیبایی صنعت پرداخت است.
.
اهمیت حمایت سازمان‌های بزرگ
در فوربس پانزده شرکت در دنیا می‌بینیم که در حوزه مالی فعالیت می‌کنند که معروف‌ترین آن‌ها اسکواِر (Square) است و به نظر می‌آید در سال آینده میلادی این تعداد بیشتر هم می‌شوند. از پشامی می‌پرسیم آیا در ایران چنین شرکت‌های کوچکی مثل اسکواِر برای ارائه ابزار پرداخت مانند ابزار پرداخت موبایلی و … یا حتی ابزاری مثل بیت‌کوین داریم؟ او در پاسخ می‌گوید: مفهوم کوچک در دنیا با مفهوم کوچک در ایران خصوصا در حوزه فن‌آوری اطلاعات خیلی فرق می‌کند. در ایران به شرکتی کوچک می‌گوییم که زیر پنجاه نفر کارمند دارد. هرچند در حوزه فن‌آوری اطلاعات وضع بدتر است. اما فرض را بر همین می‌گذاریم، به فرض یک شرکت کوچک پنجاه‌نفری در این حوزه داشته باشیم که خیلی هم بااستعداد و کارآمد است؛ آیا بدون حمایت سازمان‌های بزرگ که حمایت مالی کنند، می‌تواند مانند اسکواِر موفق شود؟ به همین خاطر ما این‌گونه شرکت‌های کوچک کارآمد را نداریم.
پاسخش کمی دلسردمان می‌کند؛ نه به خاطر پاسخی که داده است بلکه به خاطر فضای حاکم بر این صنعت در کشور. در ادامه صحبت‌هایش از او می‌پرسیم که این نوع از شرکت‌ها را نداریم یا نمی‌توانیم داشته باشیم؟
پشامی در پاسخ می‌گوید: در همین حوزه پرداخت خیلی شرکت داریم که راهکارهایی برای پرداخت مانند پرداخت در تاکسی و … دارند یا شرکت‌هایی که راهکارهایی برای NFC دارند یا موسسات تحقیقاتی کوچک وابسته به دانشگاه دیده‌ام که روی پرداخت از طریق صدا کار می‌کنند؛ یا کسانی که روی کد QR کار می‌کنند، ولی به چه امیدی؟ تا وقتی‌که سازمانی برای حمایت نباشد امیدی نیست که کاربردی شوند. در این صنعت امنیت، مقیاس و یکپارچگی با بقیه بخش‌های صنعت و در آخر، دوام خیلی مهم است. پس به این دلایل این‌گونه شرکت‌ها در کشور ما دوام نمی‌آورند.
آن‌طور که از حرف‌هایش دستگیرمان شد با این تفاسیر یعنی باید سازمان‌های نوآور بزرگ به وجود بیایند. پشامی نیز با تایید این موضوع و اشاره به اینکه این کسب‌وکار هم در ایران و هم در دنیا برای کاربردی شدن نیاز به اقتصاد مقیاس دارد، می‌گوید: «این به آن معنا نیست که افراد و سازمان‌های کوچک نمی‌توانند ایده بدهند. نه، می‌توانند ایده بدهند، اما بدون حمایت سازمان‌ها و شرکت‌های بزرگ بانکی یا غیر بانکی نمی‌توانند تبدیل به نوآوری کاربردی شوند. همان مفهومی که ابتدا در موردش بحث کردیم، نوآوری چیزی است که برای انسان قابل کاربرد شود. به همین دلیل است که کارآفرینی‌های سازمانی برای توسعه این صنعت اهمیت ویژه‌ای دارند.
در دنیا سازوکارهای پشتیبانی‌کننده دیگری نیز وجود دارد که یک ایده نوآورانه تبدیل به یک کسب‌وکار شود. ولی در ایران این سازوکارها خیلی معمول نیست. به‌عنوان مثال سازوکارهای سرمایه‌گذاری‌های پرخطر، ارزیاب‌های مستقل و … هنوز به خوبی در ایران شکل نگرفته است.
افرادی پیش من می‌آیند که ایده‌ای در مورد فضای فن‌آوری اطلاعات دارند، درباره مسائل مالی، منابع انسانی، راه‌اندازی کسب‌وکار و بازاریابی این حوزه می‌پرسند و قصد دارند که به‌صورت انفرادی کار کنند. بگذارید زیاد وارد این بحث نشویم فقط همین را بگویم که در این صنعت من نمی‌شناسم مواردی را که به شکل انفرادی یا در یک تیم کوچک ایده‌ای به نوآوری در صنعت تبدیل شده باشد. باید با حمایت حداقل یک سازمان بزرگ اتفاق بیفتد.
.
فرهنگ سهام‌داری‌مان را باید تغییر دهیم
از جعفر پشامی می‌پرسیم که چرا جاهایی که می‌خواهند نوآوری کنند باید در کنار سازمان‌ها و شرکت‌ها بزرگ باشند؟ او معتقد است یکی از علت‌هایی که نوآوری باید در کنار سازمان‌های بزرگ اتفاق بیفتد این است که باید برای نوآوری هزینه کرد و در ادامه دراین‌باره می‌گوید: سازمان‌های بزرگ می‌توانند بخشی از سود خود را برای نوآوری سرمایه‌گذاری کنند. اگر هم بخواهیم به‌صورت سهام‌داری کارکنیم، فرهنگ سهام‌داری ما به شکلی نیست که تحمل زیان و سرمایه‌گذاری بلندمدت را داشته باشیم. بنابراین در این فضا سازمان‌های بزرگی باید باشند که بتوانند از ایده‌ها حمایت کنند و تحقیق و نوآوری ایجادشده را در آینده برای خودشان استفاده کنند یا به بازار ارائه دهند. البته شرکت‌ها و سازمان‌های بزرگ در ایران اغلب دولتی هستند که به علت سهام‌داران زیاد و روزمرگی‌هایی که دچار آن هستند، مدیران آن‌ها حوصله این‌گونه سرمایه‌گذاری‌ها را حتی برای یک دوره مثلا یک‌ساله هم ندارند.
دوستی دارم که می‌گفت سال گذشته شرکت‌های پرداخت الکترونیک به خاطر درآمدهای شاپرک سودهای کلانی کسب کرده‌اند و معتقد بود اگر ده درصد این سود را برای کارهای نوآورانه پر ریسک خرج کنند اتفاقی نمی‌افتد. ولی من معتقدم که شرکت‌ها این سرمایه‌گذاری را نخواهند کرد، چون برخی از این شرکت‌ها بورسی هستند و رشد سود و قیمت سهام برایشان خیلی مهم است. بنابراین مدیران این شرکت‌ها نمی‌توانند سرمایه‌گذاری پر ریسک بلندمدت کنند، به نظر من استراتژی این شرکت‌ها این است که منتظر ورود شرکت‌های کوچک نوآور می‌مانند، هرچند همان‌طور که گفته شد شرکت‌های کوچک هم به‌راحتی نمی‌توانند کار کنند. پس چرخه نوآوری معیوب می‌شود. آن‌وقت چه می‌شود؟ ما واردات نوآوری می‌کنیم. یعنی منتظر می‌مانیم مثلا یک‌چیزی مثل گوگل ولت درست شود تا ما استفاده کنیم. البته این به این معنی نیست که چیز بدی است. چون خود انتقال فن‌آوری یک شاخه از نوآوری است.
.
اصلا چرا به نوآوری نیاز داریم؟
سوالی حسابی ذهنمان را درگیر کرده است و آن این است که چرا اصلا نظام پرداخت نیازمند نوآوری است؟ پشامی در پاسخ به سوال می‌گوید: نوآوری زمانی اتفاق می‌افتد که مشتری تغییر رفتار می‌دهد و این تغیر رفتار، در فضای پرداخت و بانکداری الکترونیک در کشور ما کاملا محسوس است و شما نه‌تنها در آمار و ارقام بلکه در رفتاری که در کوچه و بازار مشاهده می‌کنید، می‌توانید که تغییرات را ملاحظه کنید. و قطعا وقتی تغییر در رفتار مشتری وجود دارد، برای حفظ مشتری نوآوری ضروری خواهد بود و صنعت پرداخت و بانکداری الکترونیک در کشور ما نیز از این قاعده مستثنا نیست. در ضمن هر سازمانی در صنعت پرداخت و بانکداری الکترونیک باید مشتری را تشخیص دهد، آیا مشتری دارنده کارت است؟ فروشنده است؟ چه موقعیت جغرافیایی دارد؟ در کدام مرحله از فرآیند پرداخت تغییر رفتار وجود دارد؟ بانکداری و پرداخت ابزار تجارت هستند و تجارت ذاتا نیازمند به نوآوری است.
پشامی در پایان نیز با بیان اینکه تجارت الکترونیک در کشور به‌سرعت جلو می‌رود و ابعادی جدیدی برای نوآوری در صنعت پرداخت در ایران بازشده است، درباره نقش حاکمیتی دولت و بانک مرکزی می‌گوید: «دولت و بانک مرکزی برای آماده‌سازی این فضا باید چند کار را انجام دهند، یکی اینکه باید نقش رگولاتوری خود را در جهت توسعه نوآوری‌ها بکار گیرند که بتوانند چارچوب‌های جدیدی را شکل داده و چارچوب‌های قبلی را بازنگری کنند. دوم اینکه بانک مرکزی و دولت می‌بایست فضا را برای افزایش فضای رقابت باز کنند، من فکر می‌کنم که در ایران هنوز در این خصوص زیاد احتیاط می‌شود. سوم اینکه لازم است بانک مرکزی استانداردسازی انجام دهد این استانداردسازی‌ها هم به جنبه‌های مقرراتی و امنیتی توجه خواهد کرد و هم مهم‌تر از آن به توسعه سریع نوآوری و هم‌افزایی بین رقبای موجود در صنعت کمک می‌کند.
افسانه آتش‌افروز
گفت‌وگو با جعفر پشامی مدیرعامل شرکت سیمرغ تجارت درباره اهمیت نوآوری در صنعت بانکداری و پرداخت
منبع: ماهنامه پرداخت و بانکداری الکترونیک عصر ارتباط؛ شماره 16