راه پرداخت
رسانه فناوری‌های مالی ایران

مسیری که اسکناس از تومان قاجاری تا تومان امروزی طی کرد

از دوران قاجار تا امروز حدود ۱۰۰ اسکناس در ایران چاپ و منتشر شده است. بانک شاهنشاهی ایران، بانک ملی و بانک مرکزی در در سه دورهٔ قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی اسکناس‌های ایران را چاپ کرده‌اند

نخستین اسکناس‌های رایج با واحد تومان در زمان ناصرالدین‌شاه قاجار و توسط بانک شاهنشاهی ایران طراحی و چاپ شدند. این اسکناس‌ها که با واحد پول تومان انتشار یافتند شامل اسکناس‌های یک، دو، سه، پنج، ده، بیست، بیست و پنج، پنجاه، صد و پانصدتومانی بودند.

در زمان پهلوی، رضاشاه پول رایج ملی را از تومان به ریال تغییر داد و تا همین امروز نیز ریال، واحد پول ایران بوده است. اما چند وقتی است که زمزمه‌هایی از تغییر واحد پول شنیده می‌شود و حذف صفر از ریال برای کنترل تورم، حذف هزینه‌های اضافی ضرب پول خرد، آسان‌تر شدن معاملات و غیره مطرح شده است. ولی طبق گزارشی که در عصر تراکنش منتشر شد، درشت کردن اسکناس‌ها دمیدن در شیپور از دهانه گشاد آن است.

البته حذف صفر از ریال موضوع جدیدی در چندین سال گذشته نیست و بارها این طرح مطرح شده اما به نتیجه نرسیده است.

بخوانید: حذف چهار صفر از پول ملی در ۲۰ سال گذشته چه مسیری را طی کرده است؟
اسکناس، به‌عنوان نماد برجسته‌ای از توسعه و تمدن مالی بشر، در طول تاریخ نقش مهمی در تسهیل ارتباطات اقتصادی ایفا کرده است. این کاغذهای ساده که در دست‌ما می‌چرخند، در واقع بیش از آنچه به چشم می‌آیند، حامل قدرت، تغییرات و تاریخ‌اند.

در سال‌های اخیر نقش اسکناس در زندگی مردم کمرنگ شده اما می‌توان گفت که این کاغذ‌های پر رمز و راز قابل حذف شدن نیستند و هنوز هم در عصری که صحبت از هوشمندی بانک‌هاست، پول نقد طرفداران خود را دارد.

اسکناس‌ها در ایران نه‌تنها ابزاری برای تسهیل مبادلات مالی بوده‌اند، بلکه به‌عنوان نمادی از تاریخ، فرهنگ، و تحولات اقتصادی کشور شناخته می‌شوند. از اولین اسکناس‌هایی که در دوران قاجار چاپ شدند تا اسکناس‌های مدرن جمهوری اسلامی، هر برگ اسکناس در ایران، خود قصه‌ای از تحول، هویت و پیشرفت اقتصادی کشور را روایت می‌کند.

طبق گزارشی که در راه‌پرداخت در سال ۱۳۹۶ منتشر شد، در ایران از ۵۳ هزار میلیارد سکه و اسکناس موجود در شبکه بانکی، ۳۵ هزار و ۸۰۰ میلیارد تومان در دست مردم در گردش است و هنوز جایگاه محکمی در ایران دارد.

پول کاغذی که امروزه در دست داریم تاریخچه طولانی طی کرده و داستان‌های بسیاری در دل خود دارد. در ادامه از ابتدای تاریخ چاپ پول تا امروز آورده شده که خواندن آن در روزهایی که شاید آخرین روزهای ریال باشد خالی از لطف نیست.


اسکناس‌های دوره قاجار


اسکناس‌های دوره قاجار (۱۳۰۲–۱۲۶۹) به دو دوره تقسیم می‌شوند که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند.

دوره اول (۱۸۶۹–۱۸۹۰): در این دوره، نخستین اسکناس‌های رسمی ایران پس از تأسیس بانک شاهنشاهی ایران توسط ناصرالدین‌شاه قاجار به چاپ رسید. خط استفاده شده نیز به تقلید از خط رسمی امپراتوری عثمانی با کمی تغییرات، خط ثلث است؛ اما اعداد با شکل فارسی خود (۱، ۲، ۳، ۴ و ۵) چاپ شده‌اند. عناصر موجود بر اسکناس‌ها (نگارهٔ ناصرالدین‌شاه و شیر و خورشید با تاج کیانی) تقریباً ثابت بوده و اسکناس‌ها تنها از نظر اندازه، تزیینات و رنگ با هم متفاوت هستند. این سری توسط شرکت انگلیسی «Bradbury, Wilkinson & Company» منتشر شد.

دوره دوم (۱۸۹۰–۱۹۲۵): در دوره دوم، بانک شاهنشاهی ایران که همچنان اسکناس‌های رسمی کشور را چاپ می‌کرد، اقدام به چاپ اسکناس‌هایی با طراحی‌های متفاوت و به‌روزرسانی شده کرد. در این سری برای نخستین‌بار ته‌نقش (Watermark) شیر و خورشید به اسکناس‌های ایرانی اضافه شد. نگارهٔ ناصرالدین‌شاه در ارقام ۱، ۵ و ۱۰ تومان به‌صورت تمام‌رخ درآمده و در طراحی سایر ارقام همان نگارهٔ سری نخست استفاده شد. همچنین ارقام درشت ۵۰۰ و ۱۰۰۰ تومانی و ارقام نامتعارف ۳ و ۲۵ تومان در این سری چاپ نشدند.


اسکناس‌های دوره پهلوی (رضا شاه)


حق انحصاری انتشار اسکناس تا تاریخ ۲۳ اردیبهشت ۱۳۰۹ برابر ۱۹۳۰ میلادی با بانک شاهنشاهی ایران بود و بعد به بانک ملی ایران واگذار شد.

اسکناس‌های دوره رضاشاه (۱۹۲۵-۱۹۴۱) در دو سری اصلی منتشر شدند که در هر یک از این سری‌ها ویژگی‌های خاصی وجود داشت. این اسکناس‌ها نشان‌دهنده تحولاتی در سیستم مالی و پولی ایران در دوران رضاشاه و تلاش‌های او برای مدرن‌سازی کشور بودند.

دوره اول _ کلاه کوچک (۱۹۲۵–۱۹۳۰): نخستین سری اسکناس‌های بانک ملی ایران معروف به اسکناس‌های کلاه کوچک رضاشاه در اواخر سال ۱۳۱۰ در چاپخانهٔ شرکت چاپ اسکناس آمریکایی چاپ شد و از ۱ فروردین ۱۳۱۱ به گردش گذاشته شد. اسکناس‌های این دوره به طور عمده برای جایگزینی پول‌های قبلی و تسهیل نظام مالی داخلی کشور طراحی شدند.

دوره دوم و سوم رضاشاه_کلاه بزرگ (۱۹۳۰–۱۹۴۱): در این دوره، پس از اینکه رضا شاه قدرت بیشتری پیدا کرد و اصلاحات گسترده‌تری را در کشور آغاز کرد، طراحی اسکناس‌ها نیز تغییراتی داشت. اسکناس ۱۰۰۰ ریال نیز به اسکناس‌های قبلی افزوده شد که با امضای عبدالحسین هژیر و حسین علاء همچنین رضاقلی امیرخسروی به چاپ رسیدند.

دوره چهارم اسکناس‌های دوره رضاشاه (۱۹۳۸–۱۹۴۱)

این سری از اسکناس‌ها به‌ویژه از نظر ویژگی‌های امنیتی به‌روزرسانی شد. همچنین، در این سری، برخی از اسکناس‌ها برای اولین‌بار دارای نوارهای امنیتی شدند.

دوره پنجم اسکناس‌های دوره رضاشاه (۱۹۴۱)

این سری از اسکناس‌ها به‌ویژه به تغییرات اقتصادی و نیازهای مالی جنگ جهانی دوم واکنش نشان داد. به دلیل نیاز به منابع مالی بیشتر، اسکناس‌های جدیدی چاپ شدند که برخی از آن‌ها ویژگی‌های جدید امنیتی داشتند.

دوره ششم اسکناس‌های دوره رضاشاه (۱۹۴۱–۱۹۴۲) و هفتم (۱۹۴۲–۱۹۴۵)

اسکناس‌های این دو دوره نیز تحت تأثیر جنگ جهانی دوم به وجود آمدند.

دوره هشتم اسکناس‌های دوره رضا شاه (۱۹۴۵–۱۹۴۹)

این سری از اسکناس‌ها در پایان دوره رضا شاه و در دوران پس از جنگ جهانی دوم منتشر شدند.


اسکناس‌های دوره پهلوی (محمدرضا شاه)


دوره یکم و دوم بانک ملی ایران (۱۳۲۳ و ۱۳۲۵): اسکناس‌های محمدرضاشاه تنها در این دو سری تک‌زبانه (فارسی) بوده و در سری‌های بعد به دو زبان (فارسی و انگلیسی) انتشار یافته‌اند. سری اول بانک ملی ایران در ارقام ۵، ۱۰، ۲۰ و ۱۰۰ ریال (قهوه‌ای) در سال ۱۳۲۳ و سری دوم با ارقام ۵۰، ۱۰۰ (بنفش)، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریال در سال ۱۳۲۵ منتشر شدند.

دوره سوم بانک ملی ایران (۱۳۲۷ تا ۱۳۳۰): در این سری تنها نام بانک ملی ایران با حروف لاتین در پشت اسکناس درج شده و از تغییر اعداد به نوشتار لاتین اثری نیست. ارقام ۱۰، ۲۰ و ۵۰ ریال در سال ۱۳۲۷ و ارقام ۱۰۰، ۲۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریال در سال ۱۳۳۰ منتشر شدند. از این سری، به عنوان زیباترین سری اسکناس‌های محمدرضا شاه یاد می‌شود.

دوره چهارم و پنجم بانک ملی ایران (۱۳۳۰) و (۱۳۳۲): در این سری علاوه بر درج نام بانک ملی ایران با حروف لاتین، ارزش اسکناس نیز با حروف انگلیسی درج گردیده است؛ اما ابتدا واحد پول و سپس مقدار آن چاپ شده (RIALS 10) که از نظر دستور زبان انگلیسی صحیح نیست. سری ۱۳۳۲ همانند سری ۱۳۳۰ طراحی شد و تفاوت تنها در سال درج شده بر روی اسکناس و امضای رئیس کل و بازرس دولت بود.

دوره ششم بانک ملی ایران (۱۳۳۳): این سری در ارقام ۱۰، ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ ریال منتشر شد که به سری نیمرخ معروف است. این سری توسط شرکت انگلیسی Harrison & Sons به چاپ رسید.

دوره هفتم بانک ملی ایران (۱۳۳۷): این سری در ارقام ۱۰، ۲۰ و ۲۰۰ ریال به چاپ رسید و آخرین سری منتشر شده توسط بانک ملی ایران به عنوان نهاد صادرکنندهٔ اسکناس در ایران تا سال ۱۳۳۹ است. این سری توسط شرکت انگلیسی Thomas De La Rue به چاپ رسید.

دوره اول بانک مرکزی (۱۳۴۰): این سری در ارقام ۱۰ و ۲۰ ریال منتشر شد که از لحاظ طراحی کاملاً شبیه به سری ۱۳۳۷ هستند، اما تاریخ، امضا و عنوان بانک در آن‌ها تغییر کرده است. این سری توسط شرکت انگلیسی Thomas De La Rue به چاپ رسید.

سری دوم بانک مرکزی ایران (۱۳۴۱): این سری از اسکناس‌ها در ارقام ۵۰ ریال تاریخ کوچک، ۵۰ ریال تاریخ بزرگ، ۵۰۰ ریال تاریخ بزرگ و ۱۰۰۰ ریال تاریخ کوچک موجود هستند. طرح کلی این اسکناس‌ها تا سری یازدهم بانک مرکزی ایران تقریباً ثابت بوده و تنها پرترهٔ محمدرضا شاه و رنگ زمینهٔ نام بانک تغییر کرده‌اند. نکتهٔ مهم در این سری اسکناس‌ها، توالی شماره سریال آن‌هاست؛ بدین صورت که شماره سریال از سری دوم با پیشوند یک (۱) آغاز شده و تا سری یازدهم (به جز اسکناس‌های یادبودی) ادامه می‌یابد. این سری توسط شرکت انگلیسی Harrison & Sons به چاپ رسید.

دوره سوم بانک مرکزی ایران (۴۳–۱۳۴۲): این سری از اسکناس‌ها در دو رقم ۵۰ ریال تاریخ ۱۳۴۳ بزرگ و ۱۰۰ ریال تاریخ ۱۳۴۲ بزرگ موجود هستند. این سری آخرین اسکناس‌های تاریخ‌دار غیریادبودی در دورهٔ پهلوی به‌شمار می‌روند. این سری توسط شرکت انگلیسی Harrison & Sons به چاپ رسید.

دوره چهارم و پنجم بانک مرکزی ایران (۴۳–۱۳۴۲) و (۴۵–۱۳۴۴): اسکناس‌های سری چهارم در ارقام ۲۰، ۵۰، ۲۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریال و سری پنجم در ارقام ۲۰، ۵۰ و ۱۰۰ ریال چاپ شدند. طرح این دو سری همانند سری دوم و سوم بوده اما بدون تاریخ هستند. این سری توسط شرکت انگلیسی Harrison & Sons به چاپ رسید.

دوره ششم و هفتم بانک مرکزی ایران (۴۷–۱۳۴۵) و (۴۹–۱۳۴۷): تنها تغییر این سری نسبت به سری‌های پیشین، پرترهٔ محمدرضا شاه است. وی یونیفرم نظامی بر تن دارد و کمی مسن‌تر شده است. این سری در ارقام ۲۰، ۵۰، ۱۰۰، ۲۰۰، ۵۰۰ و ۱۰۰۰ ریال چاپ شد. برای اولین بار رقم ۵۰۰۰ ریال نیز در این سری طراحی شد که به دلیل کیفیت چاپ پایین و پخش رنگ، به سرعت از چرخه حذف شد.

دوره هشتم تا یازدهم بانک مرکزی ایران (۵۲–۱۳۴۷): اسکناس‌های این سری در ارقام ۵۰، ۱۰۰، ۲۰۰، ۵۰۰، ۱۰۰۰، ۵۰۰۰ و ۱۰٫۰۰۰ ریال چاپ شدند که اسکناس ۵۰۰۰ ریال و ۱۰٫۰۰۰ ریالی به عنوان درشت‌ترین ارقام اسکناس ایران تا آن روز به‌شمار می‌رفتند. طراحی این سری همانند سری پیشین بود؛ با این تفاوت که نام بانک مرکزی ایران با رنگ مشکی، حاشیهٔ سفید و زمینهٔ روشن طراحی شده بود. در سری قبل، نام بانک مرکزی ایران با رنگ قرمز و زمینهٔ تیره طراحی شده بود. در سری هشتم و در دورهٔ دوم ریاست مهدی سمیعی، نام بانک مرکزی ایران همچنان با رنگ قرمز و زمینهٔ تیره در اسکناس ۵۰ ریالی به چاپ می‌رسید.

دوره دوازدهم تا پانزدهم بانک مرکزی ایران (۵۷–۱۳۵۳): اسکناس‌های این چند سری، آخرین طراحی اسکناس‌های دورهٔ محمدرضا پهلوی هستند. در سری سیزدهم، یک نمونه اسکناس ۱۰۰ ریالی به یادبود پنجاهمین سال شاهنشاهی پهلوی منتشر شد که به اسکناس دو تصویر مشهور است.


اسکناس‌های دوره جمهوری اسلامی


اسکناس‌های سورشارژی (۱۳۵۸–۱۳۵۹): مُهر زدن بر روی اسکناس یا تمبر را سورشارژ می‌نامند. سورشارژها رنگ‌های مختلفی مانند سیاه، قهوه‌ای یا سبز دارند که هریک از رنگ‌ها ارزش خاص خود را دارد. البته بی‌دقتی‌های زیادی هم در هنگام زدن مهر سورشارژ روی اسکناس‌ها ایجاد شده است که خود این اشتباهات به نوعی ارورهای سورشارژ محسوب شده و گاه موجب قیمتی شدن یک اسکناس شده است. در این اسکناس‌ها، عکس زمینه در زیر مُهر «شیر و خورشید» یا عنوان «جمهوری اسلامی ایران» محو و روی تصویر محمدرضا پهلوی شمایل دیگری نقش بسته است. این پول‌ها متعلق به آغاز حکومت جمهوری اسلامی ایران است.

سری بارگاهی (۱۳۶۰–۱۳۶۲): در این سری نیز نگاره‌ای از بارگاه علی بن موسی (ع) جایگزین تصویر محمدرضاشاه پهلوی شده و سایر عناصر و تزئینات (به غیر از تصویر پشت اسکناس‌های ۱۰۰، ۲۰۰ و ۵۰۰۰ ریالی) همانند آخرین سری اسکناس‌های پهلوی است و حتی رنگ آرامگاه برگرفته از رنگ نگارهٔ سه‌رخ محمدرضا پهلوی است. تصویر زمینه نیز در رو و پشت اسکناس به ترتیب توسط عنوان «جمهوری اسلامی ایران» و نگاره‌ای مدور شامل ۸ مُشت، ۱۵ ستاره با دنبالهٔ بلند مرکزگریز و ۷ ستاره با دنباله کوتاه مرکزگریز (نشان سابق جمهوری اسلامی) به مرکزیت عنوان «جمهوری اسلامی ایران» جایگزین شده است. همه اسکناس‌های این سری همانند آخرین سری اسکناس‌های پهلوی، توسط شرکت انگلیسی Thomas De La Rue به چاپ رسید. شماره سریال‌های ثبت شده روی این سری اسکناس‌ها، ادامهٔ شماره‌گذاری سری آخر پهلوی دوم است.

سری انقلابی (۱۳۷۱–۱۳۶۰): سری اسکناس‌های انقلابی از سال ۱۳۶۰ شروع به چاپ شد و در سال ۱۳۷۱ دیگر چاپ نشد. مقدار این اسکناس‌ها ۱۰۰ ریالی، ۲۰۰ ریالی، ۵۰۰ ریالی، ۱٬۰۰۰ ریالی، ۲٬۰۰۰ ریالی، ۵٬۰۰۰ ریالی، و ۱۰٬۰۰۰ ریالی می‌باشد. نخستین اسکناس ۲۰۰۰ ریالی ایران در این سری دیده می‌شود. همچنین برای نخستین بار بود که تصاویر مکان‌هایی از سایر کشورها (کعبه و قبهالصخره) بر روی اسکناس‌های ایران نقش بست و عنوان «بانک مرکزی ایران» به «بانک مرکزی جُمهوری اسلامی ایران» تغییر کرد.

سری سید روح‌الله خمینی (۱۳۹۸–۱۳۷۱): سری اسکناس‌های سید روح‌الله خمینی اسکناس‌هایی است که پس از فوت امام خمینی چاپ شد. یک سال بعد از انقلاب اسلامی که اسکناس‌های تازه قرار بود چاپ شود، امام خمینی در اطلاعیه‌ای خواسته بود که از چاپ تصویرش بر روی اسکناس‌ها خودداری شود؛ برای همین تا روزی که امام در قید حیات بود تصویر او روی اسکناس‌ها چاپ نشد؛ ولی سه سال بعد از درگذشت او، تصویر وی را به تدریج روی اسکناس‌ها جایگزین کردند.

در تمام این اسکناس‌ها نگارهٔ امام خمینی در سمت راست روی پول‌ها چاپ شده است. از شروع چاپ این اسکناس‌ها تاکنون قالب اصلی آن‌ها تغییری نکرده ولی در پشت آن‌ها بعضی تغییرات رخ داده مانند ۵٬۰۰۰ ریالی که پشت آن‌ها برای بار نخست گل و پرنده چاپ گردید، پس از آن ماهوارهٔ امید و سپس سفالینهٔ یافت‌شده در زابل چاپ شد. همچنین ۲۰٬۰۰۰ ریالی و ۵۰٬۰۰۰ ریالی نیز دست‌خوش این تغییرات بوده‌اند.

سری میان‌نسلی با چهار صفر کمرنگ (۱۳۹۹ تا کنون): این اسکناس‌ها دارای ظاهری متفاوت و ویژگی‌های امنیتی بالاتر در مقایسه با اسکناس‌های قدیمی هستند. به گفتهٔ رئیس سازمان تولید اسکناس و مسکوک، همهٔ اسکناس‌های جدید در اندازه‌های مساوی چاپ خواهند شد و برای اجرای طرح حذف چهار صفر از پول ملی در آینده در اسکناس‌های جدید نیز چهار صفر ارقام اسکناس کم‌رنگ چاپ شده است. در این اسکناس‌ها از تصویر نمادهای ملی و مذهبی استفاده شده است.

ایران‌چک (تراول): ایران‌چک، چکی است که توسط بانک مرکزی چاپ و منتشر شده و توسط تمامی مؤسسات اعتباری صادر و وجه آن در هر یک از شعب مؤسسات اعتباری پرداخت می‌شود. با این تعریف، ایران‌چک عملاً کارکرد یک اسکناس را پیدا کرد. اصطلاح تراول که در زبان انگلیسی به معنی مسافرت و برگرفته از چک مسافرتی است هنوز به اشتباه به این اسکناس‌ها اطلاق می‌شود. در این اسکناس‌ها سعی شده تا به نوعی چهار صفر از واحد پول حذف گردد؛ یعنی بر روی اسکناس ۵۰۰٬۰۰۰ ریالی عدد ۵۰ و بر روی ۱٬۰۰۰٬۰۰۰ ریالی عدد ۱۰۰ دیده می‌شود؛ در هر دو مورد این اعداد با نوشتار انگلیسی بر روی اسکناس درج شده‌اند.

ارسال یک پاسخ

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.