پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
نوید ایران‌بهار / پیدایش مفاهیم جدید در حوزه‌های مختلف کاری را می‌توان انقلاب‌های مفهومی به حساب آورد؛ اما تا زمانی که این انقلاب‌های مفهومی در عرصه اجرا با چالش‌ها و موانع متعدد روبه‌رو نشوند، دشواری پیاده‌سازی و به‌کارگیری آنها برای مخاطبان مستقیم و غیرمستقیم این مفاهیم، آنچنان که باید آشکار نمی‌شود.
مفهوم بانکداری دیجیتال نیز از چنین قاعده‌ای جدا نیست و فارغ از پیاده‌سازی بانکداری دیجیتال در سطح جهانی، کشورها هر کدام به شکل‌های متفاوت جهت پیاده‌سازی بانکداری دیجیتال در داخل مرزها با چالش‌های متفاوتی روبه‌رو می‌شوند. حتی می‌توان این چالش‌ها را در مناطق مختلف یک کشور نیز متفاوت ارزیابی کرد؛ چراکه تنوع فرهنگی و دسترسی‌های لازم به فناوری‌ها ممکن است در سطح یک کشور هم دارای گوناگونی‌های فراوان باشد: در کشور ما نیز بانکداری دیجیتال با استقبال زیاد –حداقل در کلام و تکرار عبارت – از سوی متخصصان حوزه‌های گوناگون و حتی علاقه‌مندان به استفاده از فناوری‌های مربوطه روبه‌رو شده است؛ اما پیاده‌سازی و گسترش فرهنگ استفاده از قابلیت‌ها و ابزارهای مربوط به بانکداری دیجیتال با دشواری‌ها و موانع بسیاری روبه‌روست.
در این مطلب موانع موجود در بانکداری دیجیتال به عوامل فرهنگی، فناوری، مهاجرتی، قانونی و اعتماد تعمیم یافته و عنوان شده که هرکدام از این عناوین را نمی‌توان به‌عنوان عاملی به طور کامل مستقل از دیگری دانست: «بدون شک تداخلات و ارتباطات عمیقی بین این عوامل وجود دارد، اما لازم است باتوجه به محدودیت‌های موجود، هر کدام به‌صورت مستقل بررسی و در فرصت‌های آتی یا دیگر بررسی‌ها، توسط نگارندگان دیگری، ارتباطات هر کدام از این عامل‌ها با دیگر عوامل نیز مورد ارزیابی قرار گیرند.» در ادامه توضیحات نگارنده را درباره تأثیرات عوامل مذکور بر بانکداری دیجیتال می‌خوانیم.
فرهنگ؛ عاملی زمینه‌ساز
فرهنگ در بانکداری دیجیتال نقش پررنگ و محوری ایفا می‌کند؛ بدون فرهنگ‌سازی در خصوص شناخت، مزایا و بهره‌گیری از امکانات متنوع بانکداری دیجیتال، حرکت به سمت این بخش و استفاده از ظرفیت‌های آن غیرممکن است. فرهنگ‌سازی باعث ایجاد شناخت گسترده و در ادامه، جذب مخاطبان روزافزون به سمت این نوع بانکداری نوین خواهد شد. اما همان‌طور که در موارد مشابه چه در زمان گذشته و چه در زمان حال مشاهده می‌شود، فرهنگ‌سازی در حوزه مفاهیم جدید با سختی‌های متعددی مواجه است. ایجادِ فرایندی برای پذیرش هرچه بیشتر این مفهوم انقلابی در نظام بانکی کشور از الزامات است. صرفِ مطرح‌شدن مزایا و امکانات، نمی‌تواند ذی‌نفعان فعلی و آینده را به بهره‌گیری هرچه بیشتر از این نوع بانکداری تشویق کند. ایجادِ فرایند کارا به معنای به‌کارگیری تمامی ظرفیت‌های موجود اعم از سخت‌افزاری و نرم‌افزاری می‌تواند فرهنگ پذیرش، استفاده و توسعه این مفهوم عمیق را گسترش دهد.
فرهنگ فارغ از جهت‌گیری‌های اجرایی باید در بخش‌های معنایی نیز توسعه پیدا کند؛ فهم دقیق کارکرد بانکداری دیجیتال برای استفاده از آن لازم است.
بانکداری دیجیتال باید در فرایند فرهنگ‌سازی مشخص شود که به طور دقیق چه چیزهایی است و چه چیزهایی نیست. به‌عنوان مثال هنوز در بسیاری مواقع مفاهیم بانکداری دیجیتال (Digital Banking) با بانکداری الکترونیک (E-banking) و ابزار و امکانات آن به شکلی غیرصحیح برابر تصور می‌شود. تمیزدادن این موارد می‌تواند انتظارات را معقول کند و فرهنگ استفاده از بانکداری دیجیتال را گسترش دهد. آموزش نیز به‌عنوان عاملی که زیرمجموعه فرهنگ قرار می‌گیرد نیازمند هدف‌گذاری و توسعه است؛ بدون برقراری برنامه‌های آموزشی مرتبط، نمی‌توان مخاطبان را با ظرفیت گسترده بانکداری دیجیتال آشنا کرد و ایشان را در خصوص بهره‌برداری‌های لازم توانمند ساخت.
بنابراین باید توجه شود فرهنگ و آموزش به‌عنوان عوامل زمینه‌ساز و بسیار مهم در حوزه بانکداری دیجیتال در مراحل شناخت، پذیرش و توسعه از اهمیت بسیاری برخوردار هستند و بدون فرهنگ‌سازی مناسب، هر کدام از این مراحل دچار اشکالات فراوانی خواهند شد. بدون تردید در کشور تلاش‌های فراوانی در این رابطه صورت‌گرفته، اما لازم است با تلاش و فرهنگ‌سازی بیشتر، فرهنگِ استفاده و بهره‌برداری از بانکداری دیجیتال توسعه پیدا کند. می‌بایست کاری کرد که عامل فرهنگ نه‌تنها مانعی بر سر راه بانکداری دیجیتال نباشد، بلکه خود باعث سرعت‌بخشیدن به توسعه و فراگیری این بانکداری نوین در کشور باشد.
فناوری برای فناوری
عامل فناوری را می‌توان از زوایای گوناگون مورد بحث و بررسی قرار داد؛ فناوری چه از حیث نیاز به ایجاد و چه از حیث اشتراک‌گذاری‌ها برای دسترسی‌های لازم در بانکداری دیجیتال بسیار حیاتی و مهم به حساب می‌آید.
اگر بانکداری دیجیتال را به‌عنوان مجموعه فناوری‌های نوین و کارا در نظر بگیریم، این مهم غیرقابل‌انکار است که هماهنگی کامل فناوری‌های درگیر است که به این نوع بانکداری حیات می‌بخشد.
در همین رابطه، عدم توجه کافی به زیرساخت‌های لازم اعم از سخت‌افزاری و نرم‌افزاری می‌تواند منجر به ناقص ماندن دسترسی‌ها و دستیابی‌ها به اهداف کمی و کیفی بانکداری دیجیتال شود. به‌عنوان مثال دسترسی به اینترنت با سرعت و کیفیت مناسب در کشور برای استفاده از خدمات بانکداری دیجیتال یک مهم به حساب می‌آید چراکه برقراری ارتباط کامل و بدون اشکال می‌تواند مخاطبان را با اطمینان خاطر بالا در جهت بهره‌برداری از خدمات این نوع بانکداری تشویق کند.
متأسفانه نبود کیفیت و سرعت مناسب اینترنت در مسیر استفاده مخاطبان از بانکداری دیجیتال، ایجاد مشکل می‌کند؛ بنابراین می‌توان لزوم دسترسی به این نوع اینترنت را پراهمیت ارزیابی کرد.
امنیت و حفظ محرمانگی اطلاعات از سوی ارائه‌دهنده خدمات بانکداری دیجیتال نیز نیازمند تأمین و عرضه دقیق است؛ افشای اطلاعات به‌واسطه حملات سایبری و عدم توانایی ارائه‌دهنده خدمت در دفع چنین حملاتی در طول زمان باعث دلسردی و دوری مشتریان از خدمات بانکداری دیجیتال خواهد شد.
در کنار موارد ذکرشده دسترسی کاربران به دستگاه‌ها، ابزارها و امکانات لازم نیز دارای اهمیت فراوان جهت توسعه بانکداری دیجیتال است. به‌عنوان نمونه بر اساس آخرین آمار منتشرشده از سوی سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی تعداد مشترکان تلفن همراه در کشور 148.242.308 (ضریب نفوذ ۱۷6.37درصد) است؛ این موضوع می‌تواند فرصت خوبی به حساب آید؛ به‌شرط آنکه گوشی‌های مورد استفاده مخاطبان هوشمند بوده و از اپلیکیشن‌های مربوطه پشتیبانی کند. البته باید در نظر داشت که توزیع و پراکندگی نیز در این آمار دارای اهمیت بوده و لازم است از چنین زاویه‌ای نیز بررسی شود. علاوه‌بر آن همان‌طور که پیش‌تر نیز گفته شد، دسترسی به اینترنت باکیفیت و آموزش‌های لازم در این خصوص نیز از الزامات به حساب می‌آید.
در رابطه با مسائل فنی و فناورانه، همچنین می‌توان به رابط کاربردی برنامه‌نویسی (API) در بانکداری دیجیتال اشاره کرد که از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است؛ بانک‌ها در صورت برخورداری از اعتمادِ لازم و اشتراک گذاشتن API خود با شرکت‌ها و استارتاپ‌های حوزه‌های مرتبط و هماهنگ قادر خواهند بود سطح متفاوتی از امکانات نوآورانه و فرصت‌های منعطف را به تجربیات خود و مشتریان بیفزایند و در مسیر بانکداری دیجیتال و باز موفق عمل کنند.
رابط کاربردی برنامه‌نویسی اجازه می‌دهد برنامه‌های رایانه‌ای با یکدیگر به‌راحتی ارتباط برقرار کنند و باعث ترکیب‌شدن برخی خدمات ارائه‌شده توسط ارائه‌دهندگان خارج از بانک با برنامه‌های توسعه‌داده‌شده توسط خود بانک می‌شود.
ازاین‌رو باید توجه داشت که توجه نکردن به این موضوع خود می‌تواند مانع مهمی در راه توسعه بانکداری دیجیتال و باز در کشور باشد. هر نوع امتناع یا تأخیر در اشتراک‌گذاری API نوعی مانع‌گذاری بر سر راه این نوآوری‌ها به حساب می‌آید. البته نباید فراموش کرد که عوامل مهمی همچون اعتماد، اعتبار و همچنین امنیت در این خصوص دارای اهمیت فراوان است و لازم است تمامی این موارد به‌دقت بررسی شود تا از مشکلات آتی جلوگیری شود. اما بهتر است برای توسعه بانکداری دیجیتال نگاه‌ها بیشتر تلطیف شود و با دید مثبت‌تری موضوع مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد. بر اساس مواردی که مطرح شد لازم است موضوعات فنی و فناورانه با حساسیت بسیار بررسی شود و گام‌های مؤثر در این خصوص برداشته شود.
بحرانی به نام مهاجرت متخصصان
نیروهای متخصص در تمامی اجزا و فرایندهای بانکداری دیجیتال نقشی بسیار حیاتی دارند؛ بدون حضور ایشان هیچ پیشرفتی حاصل نمی‌شود. مهاجرت این نیروهای مهم و بسیار بااهمیت صدمات جبران‌ناپذیری بر کل پیکر اکوسیستم فناوری و نوآوری کشور وارد می‌کند؛ بنابراین مهاجرت متخصصان یکی از معضلات اساسی بانکداری دیجیتال در کشور است.
در سالنامه مهاجرتی ایران 1401 تهیه و تدوین رصدخانه مهاجرت ایران (پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف) اعلام شده است: «مهاجـرت را می‌تـوان رو بـه رشدکردن پدیـده اجتماعی کشـور ایـران در دو سـال گذشـته برشـمرد.»
پدیده مهاجرت که گاهی به‌صورت مجازی نیز اتفاق می‌افتد خود باعث توسعه‌نیافتن بانکداری دیجیتال در کشور می‌شود؛ فقدان یا کمبود نیروهای متخصص منجر به عدم پیشرفت در حوزه‌های مختلف این نوع بانکداری به‌ویژه بخش‌های فنی و فناورانه است.
درست است که این موضوع به‌صورت کلان و در سطح کلی می‌بایست بررسی شود و اقدامات لازم برای نگهداشت نیروی انسانی متخصص صورت بگیرد؛ اما خدمت‌دهندگان بانکداری دیجیتال نیز خود می‌توانند با ایجاد مشوق‌ها و انگیزه‌های لازم برای حفظ این نیروهای ارزشمند گام‌های مؤثری برداشته و در این زمینه موفق عمل کنند.
قانون برای حمایتگری
نقش قانون در فراگیری پدیده‌ها و مفاهیم جدید غیر قابل انکار است؛ اگر در مراحلی همچون پذیرش، استفاده و توسعه قوانین کافی و روشن وجود داشته باشند یک فناوری می‌تواند هر کدام از آنها را با سرعت بیشتری طی کند. در حوزه بانکداری دیجیتال نیز شرایط به همین نحو است. البته همان‌طور که روشن است بانکداری دیجیتال از دل پدیده‌های دیگر و با گذشت زمان به وجود آمده و انقلاب مفهومی آن یک‌شبه رخ نداده است. از این‌رو می‌توان هماهنگی قانونی را در بسیاری از فاکتورها با آن مشاهده کرد. اما همچنان در مسائلی مانند احراز هویت، میزان نقل و انتقال‌ها، بعضی دسترسی‌ها و… شاهد محدودیت‌هایی هستیم. البته لازم به یادآوری است که این محدودیت‌ها برای جلوگیری از مواردی همچون پول‌شویی و تخلفات دیگری که مشتریان را متضرر می‌کند وضع شده‌اند؛ اما لازم است با ایجاد سازوکارهایی از وقوع تخلفات احتمالی کاسته شود و محدودیت‌ها نیز به دنبال آن کمتر شوند.
همراه با پیشرفت فناوری‌های نوین همچون ابزارهای هوش مصنوعی این امکان وجود دارد که تقلب‌ها و تخلفات شناسایی و با آنها در هر یک از مراحل قبل، حین و بعد از وقوع برخورد و تعقیبات مربوطه صورت گیرد؛ بنابراین می‌توان به لطف فناوری محدودیت‌های کمتری اعمال و امکانات بیشتری را برای کاربران فراهم آورد.
با حمایتگری قانون از بانکداری دیجیتال و وجود تعاریف روشن و واضح، این نوع بانکداری بدون تردید پیشرفت مضاعفی را تجربه خواهد کرد.
ارتباط مستقیم اعتماد و فراگیری
شاید بتوان اعتماد را بخشی از فرهنگ به حساب آورد و در فرایند فرهنگ‌سازی است که اعتماد شکل می‌گیرد. اما این عامل چنان مهم و اساسی است که لزوم بررسی آن به شکل جداگانه احساس می‌شود؛ چراکه بدون اعتماد کافی هر کدام از موانع پیش رو پررنگ‌تر و عمیق‌تر خواهند شد. به‌عنوان مثال هنگامی که قانون‌گذار نسبت به یک موضوع اعتماد کافی نداشته باشد با احتیاط فراوان با آن مواجه شده و قوانین سختگیرانه‌ای برای فعالیت‌های مرتبط با آن وضع خواهد کرد یا فناوری‌های مربوط به حوزه مربوطه با سرعت بسیار کمی توسعه پیدا می‌کنند؛ بنابراین پرداختن به این مهم ضروری است.
زمانی یک فناوری فراگیر می‌شود که در کنار درک مزایا و ارزش‌های آن، اعتماد عمومی به آن نیز وجود داشته باشد. بانکداری دیجیتال نیز از این موضوع جدا نیست.
بانکداری دیجیتال در کشور ما همچنان نیازمند اعتمادسازی بیشتر است؛ این اعتمادسازی در همه سمت‌های ذی‌نفع الزامی بوده و می‌بایست به شکل جدی به آن پرداخت.
قانون‌گذار با تصویب قوانین حمایتگر، مشتری با استفاده روزافزون، توسعه‌دهنده با باور کارایی و ارزشمندی و… می‌توانند به پیشرفت بانکداری دیجیتال کمک کرده و موانع را یکی پس از دیگری برطرف کنند.
بنابراین، اعتمادسازی را در هر کدام از این سمت‌ها و به شکل ۳۶۰ درجه باید فعالانه گسترش داد تا شاهد رشد بیشتر بانکداری دیجیتال در کشور باشیم.
لزوم گسترش بانکداری دیجیتال با تقویت کانال‌های ارتباطی
تلاش‌ها و اقدامات عملی و اجرایی در توسعه بانکداری دیجیتال کشور تاکنون موثر بوده، اما همان‌طور که اشاره شد موانع همچنان وجود دارند. شناخت این موانع و برنامه‌ریزی‌های لازم برای رفع آنها، منجر به شکوفایی بیشتر این نوع بانکداری خواهد شد. بانکداری دیجیتال با توجه به ارزشمندی و ایجاد تحولات سازنده به‌واسطه اجرا و پیاده‌سازی گسترده آن، نیازمند توجه بیشتر است.
لازم است کلیه ذی‌نفعان، با هدف گسترش بانکداری دیجیتال با نشست‌های هم‌اندیشی و تقویت کانال‌های ارتباطی در جهت توسعه این نوع بانکداری گام‌های مؤثرتری برداشته و مطالبات خود از یکدیگر را در قالب بیانی شفاف ابراز کنند. نیاز است برای رفع هرچه بیشتر موانع، فعالان بانکداری دیجیتال در کنار یکدیگر به همکاری مضاعف بپردازند تا شاهد توسعه روزافزون این نوع بانکداری در کشور باشیم.
می‌توان گفت موارد با دیدگاهی درست و کارشناسی برسی شده.
هرچند در کنار موارد ذکر شده نباید از نقش و مانع تراشی ذی‌نفعان بازارهای مالی سنتی غافل شد،