پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
کد QR در کسب‌وکارهای بانکداری و پرداخت ایران از گذشته تاکنون
انتظار می‌رفت این ابزار گسترده‌تر و سریع‌تر جایگاه خود را در سامانه‌های تراکنشی تثبیت کند، به نظر می‌رسد عادت کاربران به روش‌هایی غیر از کد QR و عدم ترویج ویژگی‌های برتر این روش از مهم‌ترین دلایل استقبال نسبتاً پایین آن تا به امروز در میان ایرانیان به شمار می‌آید
شبنم نمازکار – کارشناس فناوری اطلاعات / کد QR که خود ابزاری دیجیتال محسوب می‌شود، امروزه در کانال‌های مختلف بانکداری الکترونیکی مورداستفاده قرار می‌گیرد. این روش که اولین کاربرد رسمی خود را از طریق برچسب‌های طرح شبنم که مختص ردیابی کالاهای وارداتی است، از حدود سال 1391 در ایران پیدا کرد، پس‌ازآن به دلایل مختلف و کاربردهای متنوع در صنعت بانکی و پرداخت جایگاه‌های متعددی یافت. باوجود تنوع در به‌کارگیری این ابزار، برخی شرکت‌ها و کسب‌وکارهای حوزه بانکی و پرداخت در ایران توانسته‌اند کاربردهایی از آن را پررنگ‌تر به اجرا درآورند و سهولت را از آن طریق برای مشتریانشان و وفاداری بیشتر مشتریان را برای کسب‌وکار خود به ارمغان آورند.
چرا کد QR جذاب است؟
درست است که سهولت، سرعت و کاهش هزینه‌ها در انجام تراکنش‌ها از مزیت‌های مهم کد QR محسوب می‌شود، اما دلیل اصلی جذابیت این ابزار هم برای کسب‌وکارها و هم برای مشتریان برخورداری از ایمنی بیشتر در مقایسه با روش‌های قبل است. چراکه حجم بیشتری از اطلاعات در زمان بسیار کمتری به‌گونه‌ای قابلیت انتقال دارد که با احتمال بالایی این اطلاعات نزد مبدأ و مقصد تراکنش محرمانه باقی خواهد ماند، این در حالی است که مشتریان معمولاً آغازگر تراکنش هستند، بنابراین رضایتمندی در آن‌ها بالا می‌رود و به‌این‌ترتیب کد QR وفاداری مشتری را نیز می‌تواند افزایش دهد.
تجربه مشتریان از کاربردهای کد QR در ایران
ازآنجایی‌که مجموعه کاربردهای کد QR در ایران به نام خدمات بدون کارت شناخته‌شده‌اند، اکثر تجربیات مشتریان از این کاربردها نیز در همین حوزه قرار می‌گیرند. با این توصیف به ترتیب ظهور می‌توان کاربردهای این ابزار دیجیتال را تا به امروز چنین عنوان کرد:
- خدمات بدون کارت دستگاه‌های خودپرداز
تقریباً از زمانی که حوزه خدمات بدون کارت در بانک‌ها مطرح شد کاربرد کد QR در خودپردازها مفهوم پیدا کرد و می‌توان گفت این اولین کاربرد این ابزار دیجیتال در صنعت بانکداری ایران به شمار می‌رود.
مهم‌ترین فرایندی که کد QR بر روی دستگاه‌های خودپرداز به‌جای کارت در آن مورداستفاده قرار گرفت، فرایند برداشت وجه است، به‌این‌ترتیب که مشتریان می‌توانند از قبل درخواست برداشت وجه خود را روی تلفن همراه ثبت کرده و پس از اسکن کد QR بر روی دستگاه خودپرداز به این دستگاه متصل شده و عملیات برداشت وجه به‌طور خودکار و از طریق اتصال رمزنگاری‌شده به سیستم‌های بانک به‌صورت کاملاً نرم‌افزاری انجام خواهد شد. در میان بانک‌هایی که چنین خدماتی را ارائه کرده‌اند، بانک تجارت جزء اولین بانک‌هایی به شمار می‌رود که در خدمات بدون کارت خود چنین تجربه‌ای را در اختیار مشتریانش قرارداد.
- خدمات پرداخت از طریق کیف پول الکترونیکی (پرداخت خرد)
کیف پول الکترونیکی، کسب‌وکار جذابی است که چند سال پس از کیف پول فیزیکی (کارت‌های کیف پول) در ایران رایج شد و شرکت‌هایی مانند سیمرغ تجارت و توسن سها به پشتوانه دارا بودن کسب‌وکارهای کیف پول فیزیکی و کارت بلیت‌های حمل‌ونقل درون‌شهری توانستند جزء اولین شرکت‌هایی باشند که باقدرت کیف پول الکترونیکی خود یعنی ست و ایزی‌پی را به مشتریانشان ارائه دهند و درست در همان زمان بود که مشخص شد کد QR یکی از بهترین بسترها را برای کاربرد یافته است.
چرا که تعداد تراکنش‌های خرد 95 درصد تراکنش‌های روزانه را تشکیل می‌دهد، پس سرعت در انجام تراکنش دارای جایگاهی خاص است و از طرفی تمامی کاربران باوجود کیف پول الکترونیکی به اپلیکیشن دسترسی داشته و می‌توانند از طریق آن به‌راحتی پرداخت‌های خرد خود را با روش کد QR انجام دهند و تلفن همراه برای آن‌ها مفهوم تجربه جدید و هم‌زمان قابل‌اعتمادی را برای پرداخت پیدا کند.
ازآنجایی‌که بیشترین حجم تراکنش‌های خرد در پرداخت کرایه حمل‌ونقل عمومی رخ می‌دهد، کد QR مورداستفاده جهت پرداخت با کیف پول الکترونیکی به روش‌های مختلف تولید و در این وسایل نقلیه مانند تاکسی‌ها نصب شد، اخیراً نیز ایزی‌پی با نصب و راه‌اندازی کد QR در ون‌های ویژه معلولین این امکان را برای آن‌ها فراهم کرده که کرایه روزانه خود را با اسکن این کدها از طریق کیف پولشان پرداخت کنند.
همچنین اپلیکیشن‌های دیگری نیز مانند کی‌پاد که کیف پول بانک پاسارگاد است، می‌تواند انواع پرداخت‌ها را از طریق همین کاربرد پشتیبانی کند و یا فون‌پی و تومن در دوره‌ای توانستند در همین زمینه به‌خوبی عمل کنند. البته در این میان اپلیکیشن‌هایی که در پرداخت کرایه تاکسی بیشتر مورداستفاده قرار می‌گرفتند مانند تومن و فون‌پی دچار چالش تعدد اپلیکیشن‌های پرداخت کرایه شدند که ازنظر شرکت تاکسیرانی این تعدد مشکل‌آفرین شده بود و در حال حاضر با ایجاد پروژه پلتفرم باز و برقراری دسترسی برای تمام اپلیکیشن‌ها از طریق یک پلتفرم به‌عنوان «شهرپی» که امکان پذیرش کد QR مشابه را نیز فراهم خواهد کرد، این مسئله قرار است حل شود.
- خدمات شهری
تقریباً هم‌زمان با کاربرد کد QR بر روی کیف پول‌های الکترونیکی استفاده روزانه این ابزار در حوزه خدمات شهری نیز آغاز شد که مهم‌ترین آن در ابتدا بلیت‌های کاغذی خطوط مترو بود و پس‌ازآن بلیت‌های تک‌سفره مترو و بی‌آرتی که امکان تهیه آن از طریق اپلیکیشن فراهم شد. ایزی پی که محصول شرکت توسن سها است و این شرکت یکی از مهم‌ترین تأمین‌کنندگان کارت بلیت‌های خطوط مترو و بی‌آرتی به شمار می‌رود، مشتریان بر روی اپلیکیشن ایزی‌پی این امکان را دارند که این بلیت‌ها را خریداری کرده و پس‌ازآن با قراردادن کد QR نمایش داده‌شده بر روی گیت به‌راحتی از آن عبور کنند.
ارجاع به کانال‌های دیگر
باوجوداینکه این کاربرد در حال حاضر رونق زیادی در ایران ندارد، اما قدم خوبی در جهت بهبود تجربه مشتری و استفاده از مفهوم کانال‌های یکپارچه (اومنی چنل) در لایه واسط کاربری به شمار می‌رود، به این معنی که از طریق این کاربرد مشتری می‌تواند دسترسی خود را از کانالی که در آن هست به کانالی دیگر تغییر دهد درحالی‌که وضعیت قبلی خود را می‌تواند همچنان حفظ کند.
در این روش جهت انتقال کاربر از یک کانال به کانال دیگر، کد QR در کانال مقصد (مانند وب) ساخته می‌شود که درنهایت کد نمایش داده‌شده شامل اطلاعاتی جهت ارجاع به آن کانال است، سپس کاربر در کانال مبدأ (مانند تلفن همراه) از طریق اسکن کد نمایان شده به کانال مقصد در لحظه منتقل و یا امکان دسترسی کانال مقصد نیز با همان وضعیتی که قبلاً در کانال مبدأ داشت، برایش فراهم می‌شود. از این کاربرد بانک ایران‌زمین در جهت یکپارچه‌سازی کانال‌های همراه بانک و اینترنت بانک خود بهره برده است.
خدمات پرداخت بدون کارت
- پرداخت با دستگاه کارت‌خوان
استفاده از کد QR در فرایند پرداخت با کارت‌خوان باعث ساده‌تر شدن، سرعت بخشیدن و از میان برداشته شدن برخی چالش‌های امنیتی آن شد. برای استفاده از این کاربرد می‌بایست هم دستگاه کارت‌خوان مجهز به نرم‌افزار تولید کنند کد QR باشد و هم اپلیکیشن متناظر با آن دستگاه کارت‌خوان باید قابلیت رمزگشایی کد QR تولیدشده را دارا باشد. به‌این‌ترتیب فرایند پرداخت در حال حاضر به دو صورت امکان‌پذیر است:
- در حالت اول مبلغ خرید بر روی دستگاه کارت‌خوان واردشده و دستگاه کد QR مربوط به آن خرید را تولید می‌کند و سپس مشتری پس از اسکن آن کد و مشاهده مشخصات فروشنده مبلغ خرید از کیف پول او کسر و به‌حساب کیف پول فروشنده واریز می‌شود و سپس فروشنده می‌تواند مبلغ موجود در کیف پول خود را هر زمان بخواهد بر روی هرکدام از کارت‌های بانکی خود از طریق عملیات تسویه واریز کند.
- در حالت دوم دستگاه کارت‌خوان تنها یک کد QR با اطلاعات فروشنده تولید کرده و مشتری با اسکن این کد می‌تواند مبلغ خرید را داخل اپلیکیشن خود وارد کند و سپس باقی فرایند خرید و تسویه مانند قبل ادامه پیدا کند. در این حوزه نیز شرکت پرداخت الکترونیک سداد توانسته نسبت به شرکت‌های پرداخت الکترونیک دیگر این خدمات را زودتر و کامل‌تر در اختیار مشتریان قرار دهد.
در حال حاضر مشکل این کاربرد محدودیت مبلغی است که مشتریان در خریدهای خود دارند، چراکه در این روش از کیف پول برای انجام عملیات پرداخت استفاده می‌شود که چون ابزار پرداخت خرد به شمار می‌آید دارای سقف خرید دویست هزار تومان است؛ اما در عوض به دلیل اینکه دیگر نیازی نیست مشتریان برای انجام پرداخت خود پشت دستگاه کارت‌خوان صف بایستند و یا شرکت‌ها مجبور شوند با پرداخت هزینه چندین دستگاه کارت‌خوان برای کاهش تراکم صف‌ها به کار گیرند، استفاده از این روش به‌طور مؤثری سودمند خواهد بود.
پرداخت مستقیم (پرداخت نقدی)
جدیدترین کاربرد کد QR در ایران، استفاده از آن در فرایند پرداخت مستقیم فاکتورهای خرید بدون نیاز به کارت‌بانکی و یا حتی دستگاه کارت‌خوان است. این خدمت که از طریق اپلیکیشن آپ در اختیار مشتریان قرار می‌گیرد «نشان پرداخت» نام دارد.
در این فرایند خریدار باید کد QR فروشنده که همان پذیرنده محسوب می‌شود را اسکن کرده و پس‌ازآن بلافاصله اطلاعات فروشنده برایش نمایش داده می‌شود، سپس با واردکردن به ترتیب مبلغ، رمز دوم پویا و CVV2 کارت‌بانکی خود فرایند پرداخت را به اتمام برساند و در همان لحظه نیز فروشنده از این پرداخت مطلع می‌شود. مهم‌ترین مزیت این کاربرد این است که کد QR می‌تواند از طریق فروشنده به‌راحتی همه‌جا در اختیار خریدارها قرار گیرد و حتی به‌وسیله پیام‌رسان‌ها منتقل شود.
پررونق‌تر شدن کد QR با اجرای طرح ملی پرداخت با کد QR
«تهدید کرونا، فرصت‌های کوچک و بزرگ زیادی را برای برخی از کسب‌وکارها ازجمله کسب‌وکارهای بانکی و پرداخت ایجاد کرد که «طرح ملی پرداخت با کد QR» یکی از آن‌ها است.»
بر پایه طرح ملی پذیرندگی جامع و یکپارچه پرداخت مبتنی بر کدهای QR که برای مهار همه‌گیری ویروس کرونا مرحله اول آن به‌تازگی در حال بهره‌برداری است، از کاربرد کد QR در پرداخت با کیف پول الکترونیکی استفاده می‌شود با این تفاوت که تمامی اپلیکیشن‌های مربوط به شرکت‌های پرداخت الکترونیک قادر به پذیرش کدهای یکدیگر خواهند بود. در مرحله اول این طرح کدها به‌صورت ثابت و با سقف پرداخت محدود خواهند بود و در مرحله دوم این سقف پرداخت برداشته‌شده و کدها به‌صورت یک‌بارمصرف و قابلیت استفاده در مدت‌زمان محدودی را خواهند داشت.
بر پایه آنچه ارائه شد با شماری از کاربردهای کد QR در کسب‌وکارهای بانکی و پرداخت آشنا شدیم و اگرچه این ابزار توانمندی‌های دیگری نیز دارد اما هنوز در سامانه‌های مالی ایران به کار گرفته نشده است. درنهایت می‌توان چنین نتیجه گرفت که به‌کارگیری کاربردهای مختلف ابزار دیجیتال کد QR در ایران می‌تواند حضور کارت فیزیکی را در انجام پرداخت‌ها هرروز کم‌رنگ‌تر کرده و سهولت، سرعت و ایمنی بالایی را برای همه به همراه داشته باشد تا جایی که بانک مرکزی در «طرح ملی پرداخت با کد QR» به این نتیجه رسید که می‌توان برای مقابله با شیوع کرونا کارت و حتی دستگاه‌های کارت‌خوان را حذف کرده و از طریق ایجاد یکپارچگی در پذیرندگی کد QR در همه‌جا پرداخت انجام داد.
هرچند که انتظار می‌رفت این ابزار گسترده‌تر و سریع‌تر جایگاه خود را در سامانه‌های تراکنشی تثبیت کند، به نظر می‌رسد عادت کاربران به روش‌هایی غیر از کد QR و عدم ترویج ویژگی‌های برتر این روش از مهم‌ترین دلایل استقبال نسبتاً پایین آن تا به امروز در میان ایرانیان به شمار می‌آید.