از الف تا ی بانکداری و پرداخت الکترونیک؛ فرهنگ لغات و اصطلاحات

چندی پیش هنگام خرید از یکی از فروشگاه‌ها به فروشنده گفتم: “پوز دارید؟” فروشنده با خنده گفت: “پز داشتنی نیست که! پز دادنیه! به ما میاد پز بدیم؟ گرفتی ما رو!؟” من که فورا متوجه سوءتفاهم پیش آمده شدم با لبخندی گفتم: “منظورم دستگاه پایانه فروش بود.” هر چند اشتباه از من بود که از معادل انگلیسی دستگاه پایانه فروش استفاده کردم اما بارها شده که دیده‌ام افراد حتی با برخی از عبارات و اصلاحات فارسی در صنعت بانکداری الکترونیک و پرداخت الکترونیک غریبه هستند. در ادامه سعی داریم به تعریف و معرفی رایج‌ترین این اصطلاحات بپردازیم. لازم به ذکر است تعاریف زیر از سوی شرکت شاپرک ارائه شده است.

خدمات پرداخت چیست؟

خدمات پرداخت عبارت است از فراهم ساختن سخت افزار، نرم افزار و تجهیزات مورد نیاز برای ایجاد شبکه به نحوی که پردازش تراکنش پرداخت دارنده کارت به پذیرنده را میسر می‌سازد. لازم به ذکر است در ارایه خدمات پرداخت چندین نهاد و مؤسسه مشارکت دارند:

• بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران: به عنوان نهاد قانونی و حاکمیتی ارایه کننده مجوز PSP به شرکت‌های متقاضی واجد شرایط
• شرکت شاپرک: به عنوان نهاد ناظر بر امور مربوط به ارایه دهندگان خدمات پرداخت با الگوی کسب و کار مشخص
• بانک: کلیه بانک‌ها و مؤسسات اعتباری عضو شبکه شاپرک
• بانک صادر کننده (Issuer Bank): بانکی است که کارت بانکی را طبق مقررات و ضوابط بانک مرکزی برای مشتریان خود صادر می‌کند.
• بانک پذیرنده (Acquiring Bank): بانکی است که حساب پذیرنده به منظور واریز وجوه مربوط به داد و ستدهای کارت‌های بانکی نزد آن مفتوح است.
• پذیرنده (Merchant): شخص حقیقی یا حقوقی است که با پذیرش کارت بانکی و با استفاده از ابزار پذیرش نسبت به فروش کالا یا ارایه خدمات به دارندگان کارت اقدام می‌نماید.
• دارنده کارت (Card Holder): شخصی حقیقی است که کارت بانکی توسط بانک به نام وی صادر شده باشد.

 

شرکت پرداخت الکترونیک (PSP) چیست؟

بدیهی است گسترش و ترویج پرداخت الکترونیکی مستلزم نصب، راه اندازی، آموزش و نگهداری پایانه‌های فروش (POS) به صورت گسترده در محل‌های فروش کالا و خدمات و همچنین راه اندازی امکانات نرم‌افزاری برای پرداخت از طریق اینترنت و موبایل است. طبق مصوبه مورخ 30/3/ 83 ریاست محترم جمهوری در خصوص پول الکترونیکی، بانک‌های کشور می‌توانند پس از انعقاد قرارداد با شرکت‌های ارایه دهنده خدمات پرداخت (PSP) جهت ارایه خدمات فوق که دارای مجوز بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران باشند، وظیفه ارایه خدمات پرداخت را به شرکت‌های PSP محول نمایند.

 

ابزارهای پذیرش

پایانه فروش/کارت خوان (POS)

عبارت است از دستگاهی که با پذیرش کارت بانکی می‌تواند امکانی را فراهم کند که وجه به صورت الکترونیکی از حساب دارنده کارت به حساب فروشنده منتقل شود (تراکنش). این دستگاه الکترونیکی پس از دریافت کارت پرداخت، شناسایی و تایید آن، مجوز لازم را برای فروش کالا یا خدمات در اختیار پذیرنده کارت قرار می‌دهد. دستگاه‌های پایانه فروش علاوه بر امکان پرداخت دارای عملکردهای مختلفی از جمله پرداخت قبوض، شارژ سیم‌کارت، اعلام موجودی، دریافت صورتحساب، امکان انصراف از خرید و گزارش روزانه است که صاحبان آن را از مزایای شعبه کوچک بانکی برخوردار می‌کند.

 

دروازه پرداخت اینترنتی

به سیستمی که امکان انجام هر گونه عملیات خرید و پرداخت به صورت Online از طریق اینترنت را فراهم می‌نماید؛ درگاه پرداخت اینترنتی گفته می‌شود. دروازه پرداخت اینترنتی از طریق یک ارتباط امن، به سوئیچ بانک یا شرکت ارایه دهنده خدمات پرداخت متصل می‌شود و امکان برقراری ارتباط و انجام تراکنش‌های مالی را از طریق پروتکل‌های مورد استفاده توسط مؤسسات مالی فراهم می‌کند. با استفاده از این سیستم امکان خرید کالا یا خدمات، پرداخت قبوض، خرید شارژ و… از طریق اینترنت امکان پذیر می‌باشد.

 

دروازه پرداخت از طریق تلفن همراه

این سیستم امکان هر گونه عملیات خرید و پرداخت از طریق تلفن همراه را فراهم می‌آورد. هدف از ایجاد سیستم دروازه پرداخت تلفن همراه، فراهم آوردن امکان پرداخت‌های مالی از طریق تلفن همراه برای مشتریان بانک می‌باشد. این سیستم به دارندگان حساب بانکی، امکان انجام تراکنش‌های مالی نظیر خرید کالا و خدمات، پرداخت قبوض، خرید شارژ، دسترسی به موجودی گردش حساب بانکی و… از طریق تلفن همراه را خواهد داد.

 

دستگاه خودپرداز (ATM)

دستگاه خودپرداز عبارت است از دستگاهی که با شناسایی مشتری از طریق کارت بانکی یا ابزارهای شناسایی الکترونیکی نظیر آن، امور تحویلداری شعبه بانکی را به صورت الکترونیکی و بدون نیاز به اپراتور انجام می‌دهد. این دستگاه الکترونیکی به مشتریان بانک این امکان را می‌دهد تا در هر زمان دلخواه به وسیله قرار دادن کارت بانکی/پرداخت در دستگاه و وارد کردن رمز کارت از حساب خود پول دریافت کرده یا تراز حساب بانکی خود را وارسی کنند بدون اینکه نیاز به شمارشگر انسانی باشد. خودپرداز همچنین امکان واریز پول یا چک، جابجایی پول میان حساب‌های بانکی، پرداخت قبوض، خرید شارژ و… را برای مشتریان فراهم می‌کند.

 

کارت‌های پرداخت

هر نوع کارت پلاستیکی اعم از مغناطیسی یا هوشمند، شناسه الکترونیکی یا دیگر ابزارهای مشابه که استفاده از آن بعد از شناسایی و تایید منجر به نقل و انتقال وجه، برداشت یا بدهکار شدن یک حساب بانکی شده یا به هر شکل دیگری قدرت خرید و پرداخت را در اختیار دارنده آن قرار می‌دهد، کارت پرداخت نامیده می‌شود.

انواع کارت‌های پرداخت:

1- اعتباری

نوعی کارت پلاستیکی با نوار مگنت و ماهیت با نام و چرخشی یا غیر چرخشی است و چنانچه از نامش پیداست مقدار معینی اعتبار مالی در اختیار صاحب کارت قرار می‌دهد. قرار دادن میزان اعتبار از طرف بانک یا مؤسسات صادر کننده با توجه به سابقه حساب دارنده کارت، میزان گردش مالی حساب در طول یک دوره زمانی خاص و میزان درآمد یا توانایی مالی دارنده کارت صورت می‌گیرد. دارنده کارت نیز پس از مصرف اعتبار کارت خود در پایان ماه و بر اساس صورتحساب ارسالی اقدام به تأمین سقف اعتباری خود می‌نماید.

 

2- نقدی

نوعی کارت پلاستیکی با نوار مگنت و با نام است که بارزترین ویژگی آن اتصال به حساب دارنده کارت است. میزان موجودی کارت نقدی بر اساس حساب بانکی دارنده کارت و فقط به اندازه موجودی مانده حساب تعیین می‌شود و به هنگام استفاده از کارت از حساب دارنده کارت به همان میزان کسر شده و پس از به پایان رسیدن تاریخ انقضاء کارت، دارنده یا مجدداً درخواست تمدید می‌نماید یا کارت از درجه اعتبار ساقط می‌شود. همچنین دریافت وجه یا خرید کالا و خدمات صرفاً به اندازه موجودی حساب دارنده کارت، امکان پذیر بوده و اضافه بر موجودی امکان پذیر نمی‌باشد.

 

3- کارت‌های پیش پرداخت

• کارت خرید

نوعی کارت پلاستیکی با نوار مگنت، با نام و بدون قابلیت برداشت نقدی است که از قبل مبلغ آن پرداخت شده و توسط صادر کننده کارت شارژ می‌شود و به نام دارنده کارت صادر می‌شود. کارت خرید معمولا توسط سازمان‌ها و ادارات به مؤسسات صادر کننده سفارش داده شده و جایگزین بن‌های کاغذی برای ارایه خدمات به کارمندان می‌باشد.

• کارت هدیه

کارت هدیه نوعی کارت مگنت، مبلغ دار و بی نام می‌باشد که با مبلغ معین صادر می‌شود و به دارنده آن اجازه می‌دهد به دفعات دلخواه تا سقف موجودی کارت به خرید کالا و خدمات از شبکه پذیرندگان کارت یا فروشگاه‌های مجازی (محیط اینترنتی) اقدام نمایند.

 

نکات امنیتی جهت دارندگان کارت

دارندگان گرامی کارت‌های بانکی، در این مجال می‌خواهیم اطلاعاتی در خصوص چگونگی امن سازی ابزاری که در اختیار دارید، به شما ارائه نماییم. مهم‌ترین موضوعی که در مبحث امنیت پرداخت‌های الکترونیک می‌بایست به آن توجه کرد؛ حفاظت از رمزهای عبور است.

 

رمزها و اطلاعات محرمانه کارت:

رمز اول کارت: مختص استفاده از ابزارهای فیزیکی نظیر خودپرداز (ATM) و پایانه‌های فروشگاهی (POS) می‌باشد.

رمز دوم کارت: جهت خرید از سایت‌های فروش اینترنتی و پرداخت‌های موبایلی استفاده می‌شود. این رمز همراه با اطلاعات تکمیلی کد سه رقمی CVV2 و تاریخ انقضای کارت که روی کارت درج شده‌اند فرآیند خرید از سایت‌های اینترنتی را کامل می‌نمایند؛ لذا حفظ محرمانگی کلیه این اطلاعات ضروری است و تاکید می‌گردد.

 

در این خصوص رعایت موارد ذیل لازم است:

• از نگهداری رمز عبور در کنار کارت خود خودداری نمایید.
• کارت و رمز عبور خود را برای دریافت وجه یا خرید الکترونیک در اختیار سایر اشخاص (حتی فروشنده مغازه) قرار ندهید.
• در هنگام وارد نمودن رمز خود مراقب باشید کسی متوجه آن نشود.
• هر چند وقت یک‌بار نسبت به تغییر رمز کارت‌های بانکی خود اقدام نمایید.
• از انتخاب رمزهای ساده مانند 1234، شماره شناسنامه یا تاریخ تولد خودداری نمایید.
• از دور انداختن رسیدهای برداشت یا خرید خود، بدون معدوم کردن آن‌ها خودداری نمایید.
• سایر افراد جهت واریز وجه یا انتقال به حساب شما به اطلاعات محرمانه کارت شما نظیر رمزهای اول یا دوم، CVV2 و تاریخ انقضا، نیازی ندارند و تنها داشتن شماره کارت 16 رقمی شما که روی کارت درج شده است؛ کافی است.
• چگونه بدون حفظ کردن برای چند کارت، رمز‌های متفاوت داشته باشیم؟

 

نکاتی در خصوص راهنمای پذیرندگان:

• در تراکنش‌های مالی اعم خرید کالا یا دریافت خدمات لازم است؛ رسید چاپی پایانه فروش ارایه شود.
• در صورت انجام عملیات ناموفق در متن رسید چاپی و کسر از حساب دارنده، مبلغ ظرف 72 ساعت برگشت داده خواهد شد که لازم است پذیرنده به دارنده کارت موضوع را اطلاع رسانی نماید.
• در صورت دریافت رسید چاپی تراکنش موفق، فرض بر واریز وجه به حساب پذیرنده است؛ لذا در صورت بروز هر گونه مشکل، لازم است پذیرنده با امداد مشتریان شرکت ارایه دهنده خدمات یا نماینده آن تماس حاصل نماید.
• در صورت بروز هر گونه مغایرت در تراکنش‌های پرداخت، لازم است پذیرنده با امداد مشتریان شرکت ارایه دهنده خدمات یا نماینده آن تماس حاصل نماید.
• لازم است تمهیداتی صورت پذیرد تا در صورت اتمام کاغذ دستگاه پایانه فروش، از پذیرفتن کارت و انجام هر گونه تراکنش مالی پرهیز گردد.
• در صورتی که دستگاه کارت خوان پذیرنده در حین انجام کار و پس از چاپ رسید اول با اتمام کاغذ روبه رو شود و قادر به چاپ رسید دوم نباشد؛ عملیات مزبور به دلیل اتمام کار به منزله تراکنش موفق تلقی می‌گردد. در صورت ناموفق بودن تراکنش، تولید و ارسال پیام اصلاحی (reversal) الزامی است.
• به اتمام رسیدن کاغذ قبل از چاپ رسید اول به منزله عدم تکمیل کار تلقی شده و لازم است حتی در صورت موفق بودن تراکنش، پیام اصلاحی ارسال و از تحویل کالا به مشتری خودداری گردد.

 

واژه‌ها و اصطلاحات بانکداری الکترونیک و پرداخت الکترونیک

در زیر فهرستی از عناوین واژه‌ها و اصلاحاتی که اطلاع از آن می‌تواند مفید باشد گردآوری شده است.

 

ابزار پذیرش

عبارت است از سخت‌افزار و نرم‌افزاری که امکان تراکنش را برای «دارنده کارت» فراهم می‌نماید.

 

ابزار پرداخت

به هرگونه وسیله‌ای اطلاق می‌گردد که دارنده آن می‌تواند نسبت به انتقال وجوه از طریق آن اقدام نماید. ابزار پرداخت در حقیقت همان کارت بانکی می‌باشد.

 

بانک پذیرنده (Acquirer bank)

بانکی است که حساب پذیرنده به منظور واریز وجوه مربوط به داد و ستدهای «کارت‌های بانکی» نزد آن مفتوح است.

 

بانک صادرکننده کارت (Issuing Bank)

بانکی است که دارنده کارت نزد آن افتتاح حساب داشته و برای وی کارت بانکی صادر می‌نماید. حساب دارنده به عنوان حساب کسر از وجوه مبالغ به PSP معرفی می‌گردد تا از طریق آن اطلاعات به سوئیچ شاپرک منتقل شود.

 

بانک عامل شاپرک

بانکی است که حساب‌های شرکت شاپرک در آن (بانک مرکزی) قرار دارد.

 

برچسب ابزار پذیرش

به برچسب‌های کوچک نصب‌شده بر روی پایانه‌های فروش اطلاق می‌گردد.

 

برچسب صفحه درگاه مجازی

به قرار دادن نشان و یا لوگوی تجاری در صفحه درگاه پرداخت اینترنتی اطلاق می‌شود.

 

پاشا

سامانه تسویه شبکه الکترونیکی پرداخت کارت و یا پایای شاپرک می‌باشد که دستور پرداخت‌های ارسالی به سامانه پایا را تولید می‌کند.

 

پایانه فروش

دستگاهی که با پذیرش کارت بانکی می‌تواند امکان فروش کالا و خدمات را برای فروشندگان و ارائه‌دهندگان خدمات پرداخت فراهم کند.

 

پذیرنده (Merchant)

شخص حقیقی یا حقوقی است که با پذیرش کارت بانکی و با استفاده از ابزار پذیرش نسبت به فروش کالا و یا ارائه خدمات به دارندگان کارت اقدام نماید.

 

پول الکترونیک

ارزش ذخیره‌شده بر روی ابزار الکترونیکی است که در قبال پرداخت وجه برای انجام پرداخت در اختیار شخص قرار می‌گیرد.

 

تراکنش

به فرآیند تبادل اطلاعات میان درخواست‌کننده و سوئیچ اطلاق می‌گردد که شامل ارسال پیام، پردازش آن و اخذ پاسخ مقتضی می‌باشد.

 

حساب تسویه پذیرنده

به حسابی که پذیرنده نزد بانک دارد، اطلاق می‌شود. این حساب با کد شبا شناخته‌شده و بانک از طریق آن با پذیرنده دارای حساب، تسویه انجام می‌دهد.

 

خدمات پرداخت (Payment Service)

عبارتند از فراهم ساختن سخت‌افزار، نرم‌افزار و تجهیزات مورد لزوم و ایجاد شبکه به نحوی است که پردازش تراکنش پرداخت «دارنده کارت» به پذیرنده را میسر سازد.

 

خرید اعتباری

به انجام تراکنش خرید به صورت اعتباری (از طریق کارت‌های اعتباری) گفته می‌شود.

 

خرید غیر اعتباری

به انجام تراکنش خرید به صورت نقدی (از طریق کارت‌های نقدی و پیش‌پرداخت) گفته می‌شود.

 

دارنده کارت (Card Holder)

شخص حقیقی است که کارت بانکی توسط بانک به نام وی صادر می‌گردد.

 

درگاه پرداخت از طریق تلفن همراه

درگاه پرداخت از طریق تلفن همراه امکان هر گونه عملیات خرید و پرداخت از طریق تلفن همراه را فراهم می‌آورد.

 

درگاه پرداخت اینترنتی

درگاه پرداخت اینترنتی امکان انجام هر گونه عملیات خرید و پرداخت به صورت Online از طریق اینترنت را فراهم می‌نماید.

 

ساتنا

به سامانه تسویه ناخالص آنی گفته می‌شود که مرحله تسویه بین‌بانکی توسط این سامانه انجام می‌شود.

 

سامانه پایا

سامانه‌ای جهت مکانیزه نمودن پرداخت‌های خردِ بین‌بانکی می‌باشد.

 

سوئیچ

واسطه‌ای مشتمل بر مجموعه‌ای از سخت‌افزار، نرم‌افزار و پایگاه داده که پیام‌های مربوط به تراکنش‌ها را بین ابزارهای پذیرش و مقصد پردازش تبادل می‌کند.

 

شاپرک

شبکه پرداخت الکترونیکی کارت یا شاپرک، شبکه ملی است که وظیفه اتصال مؤسسات مالی به سامانه‌های ملی پرداخت، نظارت بر عملکرد فنی و اجرایی و انجام عملیات تسویه را بر عهده دارد.

 

شبا

عبارت است از شماره حساب بانکی ایران که به منظور تسهیل و استانداردسازی مبادلات بین‌بانکی و بین‌المللی بانک‌های کشور ایجادشده و در تمام سامانه‌های پرداخت بین‌بانکی منحصراً از این نوع شماره حساب استفاده می‌شود. «شبا» مستقل از نظام شماره‌گذاری داخلی هر یک از بانک‌ها است، اما در محاسبه «شبا» از شماره حساب مربوط به نظام شماره‌گذاری داخلی بانک‌ها استفاده به عمل می‌آید.

 

شتاب

به سوئیچ ملی اطلاق می‌گردد که امکان تبادل اطلاعات مربوط به تراکنش‌های بین‌بانکی را فراهم می‌نماید.

 

شرکت ارائه‌دهنده خدمات پرداخت

به شرکت‌های عضو شبکه الکترونیک پرداخت کارت می‌گویند که طبق ضوابط مقررشده بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، مجوزهای لازم در حوزه خدمات پرداخت ارائه می‌دهند و به پی‌اس‌پی (Payment Service Provider) شناخته می‌شوند.

 

مرحله آزمون

مرحله‌ای است که در آن هر شرکت PSP آمادگی‌های لازم را از طریق انجام تنظیمات و پیکره‌بندی ساختار سیستم‌های PSP برای عملیاتی شدن پیدا می‌نماید.

 

مرحله عملیات

مرحله‌ای است که در آن هر شرکت PSP عملاً تراکنش‌های پذیرندگان تعریف‌شده خود را طبق برنامه زمان‌بندی مقرر از سوئیچ شاپرک رد و بدل می‌نمایند.