پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
شرکت تجارت الکترونیکی ارتباط فردا / برترین مزیت قراردادهای هوشمند مبتنی بر بلاک‌چین، بهره‌وری بالا از اینترنت اشیا با استفاده از عامل‌های مبتنی بر وب، تراکنش‌های هوشمند و قراردادها است.
در این بین که علاقه به فروشگاه‌های بی‌واسطه و طرفداران بیت‌کوین به وجود آمده و بانک‌ها سعی در پیدا کردن جای خود در محیط تراکنش‌های هوشمند نوظهور دارند، وکیل‌های هوشمند کدپایه (crypto-lawyer)در حال رشد هستند. توسعه‌دهندگان بعضی از این وکیل‌ها، ده‌ها سال برای ارزش حقوقی دادن به این سری کدها تلاش کرده‌اند. حال این وکلا نقشی کلیدی در قراردادهای هوشمند مبتنی بر بلاک‌چین پیدا کرده‌اند.
قرارداد هوشمند یک قرارداد دیجیتالیِ قابل رسیدگی و محاسبه بین دو یا چند طرف است که یک طرف سومی، یک عامل نرم‌افزاری، می‌تواند حداقل یک یا چند بند آن را بررسی کند و اطمینان پیدا کند که شرایط قرارداد را طرفین قرارداد نقض نکرده‌اند.
نیک زابو (Nick Szabo)، دانشمند علوم کامپیوتر و دانشجوی حقوق و یک رمزنگار است که جزو اولین کسانی بود که بر روی قراردادهای هوشمند کار کرد. زابو کلمهٔ «قرارداد هوشمند» را در سال 1993 ابداع کرد و از همان سال بر روی ارزهای دیجیتالی و زبان‌های حقوقی قابل محاسبه کار کرده است. زبان‌های قرارداد نویسی که امروزه در قراردادهای هوشمند استفاده می‌شوند برگرفته از کارهایی است که او انجام داده. البته این زبان‌ها با رشد پروتوکل‌هایی مثل اتریوم (Ethereum) که حال بخشی از خدمات ماکروسافت بر روی بلاک‌چین‌هاست (BaaS) شمهٔ تصویری گرفته‌اند. زبان این پروتوکل که EtherScript نام دارد شکلی رنگی، سطح بالا و قابل خواندن توسط انسان پیدا کرده است. مثالی از این کد در تصویر قرارداد فروش زیر آمده است.
هدف اصلی توسعهٔ زبان‌های قرارداد نویسی، تغییر شکل قراردادهای فعلی به شکلی خودکار و قابل تعامل‌تر است. تراکنش‌هایی که بر اساس بلاک‌چین انجام می‌شوند تنها نقطهٔ آغازی به سمت محیط‌های شفاف‌تر با قانون‌گذاری دوطرفه است.
به خاطر پیشرفتهای پروژهٔ زابو و پروژهٔ اتریوم و … در فناوری قراردادهای قابل محاسبه مانعی وجود ندارد. مانع اصلی، پروسه‌های حقوقی انسان-محوری است که از روم باستان در بین ما بوده است.
در ادامه به قابلیت‌هایی اشاره می‌کنیم که چند قدم فراتر از آنچه تابه‌حال توسعه یافته است می‌رود. در اصل این موارد یک تکامل در تکنولوژی قراردادهای هوشمند است، نه انقلاب. با توجه به پیشرفت‌ها و پیش‌گامی‌های گذشته، می‌توانیم پیشگامی‌هایی که قرار است انجام شود و قابلیت‌هایی که امکان‌پذیر است که اضافه شوند را بهتر درک کنیم.
پیشگامی در قراردادهای هوشمند
برای انجام تراکنش‌ها، سایت‌های خرید آنلاین برای سال‌ها از چیزی به نام قراردادهای یک‌طرفه استفاده می‌کنند. اکثر افراد با کلمهٔ «شرایط استفاده» آشنا هستند. این شرایط غیرقابل انعطاف اما برای تراکنش‌های مبلغ پایینی که از طرف تأمین‌کنندگان درج می‌شود کافی هستند. محتوای این قراردادها از طرف تأمین‌کنندگان تنظیم می‌شود و خریداران یا می‌توانند قبول کنند یا جای دیگری خرید کنند.
سطح اعتبار سنجی امکان‌پذیر برای هر دو طرف قرارداد به نسبت پایین است. خریداران یا به فروشنده و کالا و خدماتی که روی سایت ارائه می‌دهد اعتماد دارند و یا ندارند. فروشندگان نیز تنها به اطلاعات کارت اعتباری خریداران برای انجام تراکنش اکتفا می‌کنند. (مثلاً در مواردی که ماه اول خدمات رایگان هستند و از ماه دوم هزینه حساب می‌شود.)
سیستم‌های مدیریت پروسهٔ تراکنش آنلاین مانند سیستم‌های ثبت الکترونیکی وام (MERS) نیز از پیشگامان قراردادهای هوشمند هستند. MERS به‌عنوان یک وام‌دهندهٔ مرکزی و مجازی عمل می‌کند. این وام‌دهنده پروسهٔ وام گرفتن و وام دادن را برای طرفین ساده می‌کند.
قراردادهای هیبریدی «کاغذ-کد» یا انضمام دوگانه
بلاک‌چین‌ها همچنین می‌توانند اصل بودن اسناد و مدارک را بررسی کنند. برای این قابلیت باید از مدل هیبریدی کاغذ-کد استفاده کرد. قسمت کد می‌تواند تمام بندهای قرارداد را تبدیل به زبان ماشین کند و آن را اعتبار سنجی کند. قسمت کاغذی نیز برای پیگیری‌های حقوقی سنتی در صورت نقض قرارداد، می‌تواند استفاده شود.
کیسی کولمن (CEO) و پرستن بایرن (COO) قبل از تأسیس شرکت Eris Industries که در حوزهٔ قراردادهای دیجیتال فعال است، حقوق خوانده‌اند. آن‌های عقیده دارند که طبیعت نظام حقوقی هنوز وابسته به کاغذ و نیروی انسانی است و این شرایط فعلاً عوض نمی‌شود.
در مصاحبه‌ای که سایت PwC در سال 2015 با کولمن داشت، او اشاره کرد که: «اگر شما برای اظهار دعوی با یک‌تکه از کدهای قراردادهای هوشمند به دادگاه بروید، حتی اگر آن کدها سطح بالا و قابل‌خواندن توسط انسان باشد، بازهم قاضی به چشم یک دیوانه به شما نگاه می‌کند. شاید در جهان تنها 5 قاضی وجود داشته باشد که بر اساس کد شما و اطلاعات درج شده در آن حکم دهد. برای همین ایده «انضمام دوگانه» به ذهن ما رسید.»
در جدول زیر به تعدادی از مزیت‌های قراردادهای هوشمند اشاره شده است. باید توجه داشت که این مزیت‌ها در تمام شرایط وجود ندارند.
چشم‌انداز آینده
رویاپردازان آینده‌ای را تصور می‌کنند که نه‌تنها تمام شرکت‌ها به شکلی خودکار (سازمان‌های توزیع‌شده مستقل) کار می‌کنند، بلکه بخشی از دولت (دولت توزیع‌شده مستقل) و فعالیت‌های اجتماعی نیز می‌توانند اتوماتیک شوند.
یکی از مثال‌های تجارت الکترونیک خودکار مبتنی بر وب، ناوگان کامیون‌های خودرانی هستند که اجناس را به انباز منتقل می‌کنند. ربات‌هایی که در انبار کار می‌کنند، سفارش‌ها را به هواپیماهای خودکار منتقل می‌کنند و این هواپیماها سفارش‌ها را به دست مشتریان می‌رسانند. در این حین یک مشتری کالاهایی را مرجوع می‌کند (مثلاً کفش‌ها اندازه نمی‌شوند) و آن‌ها را در جعبه‌های هوشمند قرار می‌دهد تا هواپیماها آن‌ها را به انبار بازگردانند. هر مرحله توسط یک شبکه از قراردادهای هوشمند و عامل‌های نرم‌افزاری به‌عنوان ناظرین وضعیت حقوقی کنترل می‌شود.
بسیار خوب است که چشم‌اندازی درازمدت داشته باشیم چرا که به ایده‌های ما جهت می‌دهند. با این حال تا سال 2020 تنها دستهٔ ساده‌ای از قراردادهای هوشمند قابل پیاده‌سازی و استفاده‌اند. در دههٔ 2020 چند مورد ساده از قراردادهای هوشمند با قابلیت اظهار دعوی می‌توانند در مقیاس بزرگ استفاده شوند؛ اما این قابلیت به هرحال به خاطر سازگاری و سادگی در تمامی تراکنش‌ها استفاده می‌شوند؛ اما موانعی سر راه گسترش این قابلیت است.
چالش‌های اصلی بر سر راه
بین رویای قراردادهای هوشمند و آن‌چیزی که در واقعیت وجود دارد فاصله است. کسب‌وکارها باید موانع زیادی را برای تغییر زیرساخت محیط تراکنش‌ها از سر راه بردارند. برای این‌کار باید مباحث زیادی را نیز یاد بگیرند.
بسیاری از نقش‌های داخل اکوسیستم کسب‌وکار باید تغییر کنند. وکیل‌ها باید یاد بگیرند کدهای قابل محاسبه بنویسند (برای خوانده شدن توسط ماشین)، قاضی‌ها نیز باید یاد بگیرند که آن‌ها را بخوانند و بررسی کنند و یا حداقل افرادی مورد اعتماد، این کدها را برای قاضی‌ها ترجمه کنند. توسعه‌دهندگان نرم‌افزار نیز باید از بروزترین و خلاقانه‌ترین تکنیک‌ها و فناوری‌ها در موارد مختلف استفاده از این قراردادها استفاده کنند. این امر باعث گیج‌شدن توسعه‌دهندگان در مورد اینکه کدام تکنیک و فناوری بهترین است می‌شود، همچنین اطلاع پیداکردن از بهترین تکنیک‌ها و یادگیری آن‌ها کار ساده‌ای نیست. لیست زیر تنها برخی از موانعی است که برای پیاده‌سازی و استفاده از قراردادهای هوشمند وجود دارد.
- حقیقتِ خم S در به‌کارگیری: به‌کارگیری، به‌ناچار مسیری S شکل را طی می‌کند. در ابتدا مسیری هموار و افقی دارد و بعد از چند سال شیب عمودی پیدا می‌کند.
- محیطِ پرنقص وضع قوانین و مقررات: مقررات یکی از غیر منعطف‌ترین المان‌ها در اکوسیستم کسب‌وکار است. قراردادهای هوشمند ممکن است راهکارهایی را برای ازبین بردن این مشکل ارائه دهند، اما راه‌کار ساده‌ای برای این مسئله وجود ندارد و بررسی راه‌کارها خارج از موضوعیت این مقاله است.
- پیچیدگی اکوسیستم کسب‌وکار: هنگام ساخت و به‌کارگیری قراردادهای هوشمند باید زیربنای فنی، پروسه‌ها و سازوکارهای یک کسب‌وکار لحاظ شوند و بر اساس آن‌ها از ظرفیت قراردادهای هوشمند استفاده شود.
- قابل رقابت اما با قابلیت‌ها ساده‌تر: فروشگاه‌های قرض کالا بین مصرف‌کننده-مصرف‌کننده که به‌عنوان SaaS کار می‌کنند، بسیار شکوفاتر هستند و به‌سرعت در حال رشدند. قوانین و زیرساخت‌های IT نیز باید برای استفاده از قراردادهای هوشمند لحاظ شوند.
- عدم اطمینان در مورد بهترین راه‌کارها: بهترین راه‌کارها و روش‌های پیاده‌سازی در قراردادها هوشمند چیست و چگونه این استانداردها به وجود می‌آیند؟ معلوم نیست که چگونه قراردادهای هوشمند اصول پیشرفتهای را مانند «اتصال سست» که در «مانیفست واکنش‌گرا» ذکر شده و یا روش برنامه‌نویسی پیام-محور را در خود جای می‌دهند. قراردادهای هوشمند به‌تازگی زیست‌پذیری پیداکرده‌اند زیرا روش‌های دیگری که توافق‌ها را تبدیل به کد می‌کردند به‌صورت روزمره در حال استفاده هستند.
نتیجه‌گیری: مزیت‌های چشمگیر و چالش‌های چشمگیرتر قراردادهای هوشمند
استفاده از قراردادهای هوشمند در تراکنش‌های اینترنتی بسیار راحت‌تر است. مخصوصاً در مواردی که این تراکنش‌ها B2B هستند و زیرساخت حقوقی قوی‌ای هنوز توسعه داده نشده. در این موارد قراردادهای هوشمند شانس بهتری برای پیاده‌سازی و استفاده دارند. مؤسسات مالی بزرگ بیشتر از اینکه دودل باشند، مشتاق استفاده از تراکنش‌های بر پایهٔ بلاک‌چین هستند. در اخباری که به گوش می‌رسد نیز محصولی به نام “OpenBazaar” که یک فروشگاه مصرف‌کننده-مصرف‌کننده که بر اساس بلاک‌چین کار می‌کند در حال لانچ است.
تبدیل توافقات و قراردادها به کد امروزه امکان‌پذیر است. برای ساده‌تر کردن پروسه‌های حقوقی تکنولوژی آن وجود دارد. ولی باگ‌ها باید رفع شوند و زیرساخت IT باید تکامل یابد و مهم‌تر از همه اینکه برخی سازوکارها باید به‌کلی عوض شوند.