پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
صنعت پرداخت الکترونیکی، از معدود صنایعی است که در کشور در کنار هم‌گام بودنش با دنیا به‌طور پیوسته با چالش‌های مختلفی روبرو است. یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های فعلی این صنعت بحث دریافت کارمزد از پرداخت‌های کارتی است که ظاهراً در شورای پول و اعتبار به کما رفته است؛ موضوع دیگری که این روزها نظر متخصصان و فعالان این صنعت را به خود جلب کرده، عدم رشد و همه‌گیر شدن کارت‌های اعتباری در ایران است که به‌نوعی این عدم گسترش باعث شده مشکلات مختلفی به شکل مستقیم و غیرمستقیم گریبان‌گیر صنعت پرداخت شود.
.
کارت اعتباری یا کارت‌بانکی؟
برخلاف تمام دنیا، آنچه مردم ایران از شنیدن کارت‌بانکی در ذهنشان تداعی می‌شود همین کارت‌های نقدی رایج است که فرد پولش را در حسابی متصل به این کارت نگهداری می‌کند و در مواقع لزوم از آن در بسترهای مختلف استفاده می‌کند که اصطلاحاً به آن Debit Card می‌گویند؛ اما در دنیا قضیه کمی متفاوت است و معمولاً با شنیدن عبارت کارت‌بانکی، مفهوم کارت اعتباری در ذهن افراد تداعی می‌شود. جالب اینجاست که خیلی از مردم ایران هم به این کارت‌های نقدی کارت اعتباری می‌گویند. در کارت اعتباری دیگر مشتری پولی در حساب ندارد، بلکه بانک به هر مشتری با توجه به اعتبارسنجی‌هایی که انجام داده است تا سقف مشخصی اعتبار تخصیص می‌دهد و مشتری می‌تواند از کارت اعتباری‌اش تا سقف اعتبار تعیین شده استفاده کند. در عوض مشتری موظف است تا پیش از تاریخ مقرر که از پیش توسط بانک تعیین شده است، اعتبار مصرف‌شده را دوباره به‌حساب برگرداند؛ در غیر این صورت مبلغ بازگشت داده نشده برای مشتری با درصد سودی مشخص قسط‌بندی می‌شود و مشتری باید هر ماه این قسط‌ها را پرداخت کند.
.
نگاهی به مزایا و معایب کارت اعتباری
کارت نقدی و کارت اعتباری هر دو در ظاهر کارت‌بانکی هستند ولی در باطن یا به‌عبارت‌دیگر در سازوکار زمین تا آسمان با هم فرق دارند. جمع زیادی از متخصصان در دنیا معتقدند مدل کسب‌وکار کارت اعتباری باعث افزایش تقاضا در بازار و درنتیجه تولید بیشتر و عرضه بیشتر کالاها می‌شود که تا حدی چرخ‌دنده‌های زنگ‌زده اقتصاد را به گردش درمی‌آورد؛ به‌عبارت‌دیگر، مشتری بدون اینکه در حال حاضر پولی داشته باشد از اعتبارش استفاده می‌کند و خدمات و محصولاتی را خریداری می‌کند و طبق همان فرآیندی که پیش‌تر اشاره شد به بانک بازمی‌گرداند.
از طرفی هم بانک‌ها بسته به مدل کسب‌وکاری که با فروشندگان دارند می‌توانند این پول را همان روز و یا حتی چند ماه دیگر به فروشنده بپردازند. در این مدل فروشنده با توجه به اینکه بانک از این طریق برایش مشتری جذب می‌کند اجازه می‌دهد این پول را برای مدتی نزد خودش حفظ کند و سپس به فروشنده پرداختش کند.
از طرف دیگر، در این مدل به‌طور مشخص هزینه کارمزد را فروشنده می‌پردازد چراکه بیشترین منفعت را در این اکوسیستم به‌ظاهر فروشنده می‌برد. هر چند که در فروشگاه‌های کوچک‌تر ممکن است هنگام استفاده مشتری از کارت اعتباری، هزینه کارمزد را از مشتری طلب کند و درصورتی‌که مشتری حاضر به پرداخت این کارمزد نباشد ترجیح می‌دهند از کارت نقدی استفاده کنند. از همین رو کارت اعتباری به خاطر مدل روشن کسب‌وکاری که دارد یکی از بزرگ‌ترین مشکلات فعلی صنعت پرداخت کشور یعنی پرداخت کارمزد را حل می‌کند.
بااین‌حال کم نیستند صاحب‌نظرانی که کارت اعتباری را بلایی خانمان‌سوز برای افراد می‌دانند و کم هم نیستند افرادی که در کشورهای پیشرفته که کارت اعتباری به‌خوبی در آن‌ها جا افتاده است، دار و ندارشان را به حراج می‌گذارند تا قسط‌های عقب‌افتاده کارت‌های اعتباری‌شان را پرداخت کنند. در هر صورت، تجربه نشان داده است که پیاده‌سازی یک مدل درست در خصوص کارت اعتباری و استفاده صحیح از آن هم به نفع مشتریان بانکی، هم به نفع بانک‌ها و هم به نفع فروشندگان و صاحبان کسب‌وکار است.
.
کارت اعتباری، شیر بی‌یال و کوپال
از این تعریف ساده و پیش افتاده کارت اعتباری که بگذریم، باید نگاهی بیندازیم به اینکه چرا کارت اعتباری علی‌رغم تلاش‌های پراکنده‌ای که شد هرگز در ایران جان نگرفت.
بزرگ‌ترین مانع برای توسعه کارت اعتباری در ایران، مسائل مربوط به بانکداری اسلامی بود؛ چراکه باید مدلی روشن برای نوع تعامل بانک و مشتری ایجاد می‌شد که در صورت پرداخت سود از سوی مشتری به بانک، ازنظر شرعی مشکلی برایش نباشد. از همین رو چند سالی است که با آمدن عقد مرابحه این مشکل تا حد زیادی مرتفع شد تا جایی که سید عباس موسویان، دانشیار پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در خصوص ابعاد فقهی کارت اعتباری می‌گوید: «عقد مرابحه، تقریباً به نود درصد نیازهای موجود در شبکه بانکی پاسخ داده است و نه‌تنها هیچ اشکال شرعی جدی در رابطه با آن قابل‌تصور نیست، بلکه برخی اشکالات شرعی فعلی در عملکرد شبکه بانکی را نیز برطرف می‌کند.»
اما در واقعیت با آمدن عقد مرابحه هم تغییر شگرفی در استقبال از این کارت‌ها اتفاق نیفتاد. موضوع فراتر از این‌هاست. ازآنجایی‌که در مدل کسب‌وکاری کارت اعتباری خبری از وثیقه و سند و چک و سفته نیست، چالش بزرگ بعدی بحث اعتبارسنجی است. اعتبارسنجی به‌نوعی شاهرگ مدل کسب‌وکاری کارت اعتباری است. چراکه لازم است اعتبارسنجی دقیقی از هر مشتری انجام شود و بانک تا حد خوبی مطمئن شود که مشتری قادر به بازپرداخت سقف تعیین شده خواهد بود.
تاکنون هیچ سازمانی به این منظور و به شکلی گسترده مشتریان بانکی کشور را اعتبارسنجی نکرده است، هر چند شرکت‌هایی در حال حاضر هستند که به‌طور تخصصی در حوزه اعتبارسنجی مشتریان فعالیت می‌کنند اما به نظر می‌رسد همراهی و همگرایی ارگان‌ها و سازمان‌های زیادی را باید در کشور داشت تا بتوان اعتبارسنجی نسبتاً قابل‌اعتمادی از مشتریان داشت و یا حتی با استفاده از تجربه و پتانسیل شرکت‌های موجود در ایران در حوزه اعتبارسنجی و استفاده از تجربه‌های بین‌المللی، یک سازمان یا ارگان واحد ایجاد شود که کارش به‌طور خاص و متمرکز اعتبارسنجی مشتریان بانکی باشد. برای اعتبارسنجی یک مشتری می‌توان از اطلاعاتی همچون تعداد جریمه‌های خودرو افراد، چگونگی پرداخت قبوض شهری محل زندگی یا کسب‌وکارشان، گردش مالی حساب‌هایشان، محل زندگی افراد و دارایی‌های آن‌ها و هزاران مورد دیگر که می‌توانند از منابع مختلف جمع‌آوری شوند و وضعیت روشنی از اعتبار یک فرد را نشان دهند، استفاده کرد.
موضوع بعدی، بحث قیمت تمام شده پول برای بانک‌ها است و سقف سودی که به سپرده‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت تخصیص می‌دهند. از همین رو، برای ترغیب بانک‌ها جهت تخصیص منابع به کارت اعتباری باید قیمت تمام شده پول را در نظر داشت و نمی‌توان با میزان سودهای دستوری، توقع داشت بانک‌ها به این حوزه ورود کنند. محمد طالبی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه امام صادق، در خصوص انگیزه‌های بانکی در راه‌اندازی کارت اعتباری می‌گوید: «برخی مشکلات موجود در شبکه بانکی باعث شده است که انگیزه بانک‌ها جهت استفاده از کارت اعتباری مرابحه کاهش یابد. یکی از این مشکلات، تعیین دستوری سقف نرخ سود برای عقود مبادله‌ای است که شامل کارت اعتباری مرابحه نیز می‌شود. در حال حاضر بانک‌ها به‌صورت جدی با کمبود منابع مواجه هستند و در چنین شرایطی ارائه ابزاری که باعث سهولت در پرداخت تسهیلات می‌شود، طبعاً مورد استقبال بانک‌ها واقع نخواهد شد.»
برات قنبری، معاون برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، نیز توسعه زیرساخت‌های مخابراتی را از الزامات توسعه کارت اعتباری می‌داند و می‌گوید: «نظام‌های حقوقی برای استفاده راحت‌تر از ابزار کارت اعتباری مرابحه باید اصلاح شوند. باید تا آنجا که می‌توانیم از عقود اسلامی متنوع استفاده کنیم.»
.
چه زود دیر می‌شود گاهی
با وجود تمام این موارد، جای خالی کارت اعتباری نه‌تنها در سیستم بانکی بلکه در سبد خریدهای متوسط به پایین مردم و حتی صنایع تولیدی کشور احساس می‌شود که برای پر کردن این خلأ بزرگ، لازم است مسئولان ارشد کشور از حوزه‌های مختلف کمر همت ببندند و به میان میدان بیایند. چراکه کارت اعتباری چیزی نیست که فقط یک نهاد یا ارگان به‌تنهایی بتواند آن را به سرانجام چشمگیری برساند. برخی می‌گویند اگر امروز هم بجنبیم دیر است و برخی می‌گویند هنوز زود است. از طرفی هم، نوآوری‌هایی مانند Lending Clubها در دنیا شکل گرفته‌اند که مشتریان بانکی را برای دریافت تسهیلات به سمت خود می‌کشانند و در حال گسترش روزافزون هم هستند. حواسمان باشد که زود دیر می‌شود گاهی.
رسول قربانی
منبع: هفته نامه عصرارتباط؛ شماره 723