پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
بحث الکترونیکی کردن امور به‌خصوص تجارت، یکی از مقولات بسیار مهم و اساسی است که باید از زوایای گوناگون موردتوجه و تأمل قرار گیرد. وقتی‌که موقعیت خودمان را در اقتصاد بین‌الملل مرور می‌کنیم و عدم تحقق اهداف را تحلیل می‌کنیم، یکی از گلوگاه‌های اساسی، توانایی اندک در استفاده از فرصت‌هایی است که می‌تواند در کشور تحولات مثبت ایجاد کند.وقتی‌که در عرصه جهانی دو انقلاب بزرگ، یعنی انقلاب فناوری اطلاعات و ارتباطات و انقلاب جهانی‌شدن را مرور می‌کنیم، به این می‌اندیشیم که برای بیشینه کردن یا حتی برای دستیابی به حد قابل‌قبول در زمینه حضور در اقتصاد بین‌الملل، باید از همه فرصت‌ها استفاده کنیم. به عبارتی همت خودمان را معطوف کنیم که باید با بهره‌گیری از این فرصت‌ها، تبعات منفی را به حداقل ممکن کاهش دهیم و نیز از تبدیل فرصت‌ها به تهدیدها نیز جلوگیری کنیم و بتوانیم جایگاه شایسته خودمان را پیدا کنیم.
وقتی شاخص‌ها را مقایسه می‌کنیم، می‌بینیم که در برخی از شاخص‌ها سهم کوچکی داریم. مثلاً سهم ما در جمعیت جهان حدود یک درصد است. یا مثلاً ازنظر مساحت یک درصد است به همین تناسب هم ازنظر حضورمان در اقتصاد جهانی دوست داریم حداقل این سهم را داشته باشیم. نکته دوم که نگرانی ما را بیشتر می‌کند، این است که سهم ما در یک‌روند نزولی طی دو دهه کاهش پیدا کرده است. این‌که سهم ما اکنون در حداقل هم نیست یک دغدغه و نگرانی است، اما این‌که باگذشت دو دهه کاهش پیدا کرده، نگرانی جدی‌تری ایجاد می‌کند. اکنون زمان آن است که از خود بپرسیم چرا؟ ما در پیدایی علل وقوع این موقعیت ممکن است دلایل زیادی را برشماریم و فهرست کنیم. اما ازآنجاکه قرار است راجع به حضورمان در بازار بین‌المللی بحث کنیم، نیازمند این هستیم که عوامل مؤثر در ایجاد این تعامل را نگاه کنیم.
ما با مجموعه‌ای مواجه هستیم که دارای سلایق مختلف و با سرعت بسیار بالا در حال تحول است. با مجموعه‌ای که از فناوری‌ای بهره‌مند هستند که با روند نمایی در حال رشد است. با جوامعی روبه‌رو هستیم که به‌واسطه تحولات و نوآوری‌های خودشان، به‌شدت دارند هزینه‌های تولید کالا و خدمت را کاهش می‌دهند و هم به خاطر بهره‌مندی از بازار مصرف و منابع کشورهایی مانند ما، چه منابع طبیعی و فیزیکی و چه منابع انسانی، دارند استفاده می‌کنند و از این منابع مزیت نسبی خودشان را تبدیل به مزیت رقابتی می‌کنند. باگذشت زمان نیز فاصله را کاهش و حضور خودشان را افزایش می‌دهند. در مواجهه با این شرایط اگر ما هوشیاری لازم را به خرج ندهیم، همان‌طور که طی دو دهه قبل، سهم ما از ۴۹ صدم درصد به کمتر از ۴۳ صدم درصد کاهش‌یافته، بازهم این روند ادامه خواهد یافت. بدین روی باید به‌شدت به دنبال استفاده حداکثری از فرصت‌های خلق‌شده در عرصه دانش و فناوری دنیای پیرامون باشیم.
ما اگر بخواهیم در عرصه اقتصاد و تجارت از مزیت رقابتی بهره‌مند شویم و در اقتصاد بین‌الملل حضور یابیم و سهممان را افزایش بدهیم، باید هزینه تمام‌شده تولید کالا و خدمت را کاهش بدهیم. باید ضریب انتشار اطلاعات مربوط به کالا و خدمت و مزایای تولیداتمان اعم از کالا و خدمت را افزایش دهیم. باید فرصت‌هایی که امکان عرضه تولیداتمان در دنیای بیرون را افزایش می‌دهد، مورداستفاده قرار دهیم. برای این‌که به بهترین وجه در بازار بین‌الملل خودمان را نشان بدهیم، باید از چند مقوله‌ای که امروز در عرصه اقتصاد تجاری بین‌الملل به‌شدت مورداستفاده است و با روند نمایی در حال افزایش است، استفاده کنیم. باید روی پدیده تجارت الکترونیکی تمرکز کنیم. منظور از تجارت الکترونیکی کلیه امور مربوط به تجارت، اعم از جست‌وجو، مذاکره، انعقاد قرارداد و پرداخت در محیط الکترونیکی اعم از شبکه‌های اینترنتی و رایانه‌ای است. در این تعریف، از یک زاویه تجارت الکترونیکی یک مکعبی است که از تجارت سنتی تا تجارت خالص الکترونیکی در دو ضلع این مکعب باید حرکت کنند. از کالاها و خدمات فیزیکی گرفته تا دیجیتال. این یک زاویه تفکیک و تعمق است. یک زاویه دیگر درون بنگاه‌ها است که باید کسب‌وکار را نیز الکترونیکی کنیم. اینجا دادوستد الکترونیکی یکی از اجزای این کسب‌وکار است، اما وقتی محیط را ما می‌بینیم از کسب‌وکار الکترونیکی فراتر می‌رویم. چراکه تجارت الکترونیکی می‌تواند در سطح بین بنگاه‌های اقتصادی با مشتری، بین بنگاه‌های اقتصادی باهم، بین بنگاه‌های اقتصادی با دولت و بین دولت‌ها با یکدیگر باشد. یک سری الزامات دیگری نیز داریم که اساساً در قالب کسب‌وکار قابل محدود کردن نیست. لذا باید مجموعه‌ای از الزامات مترتب بر تجارت الکترونیکی را سازمان بدهیم.
وقتی‌که امروز بدبینانه‌ترین برآورد به ما می‌گوید که تجارت الکترونیکی به‌طور متوسط در دوره زمانی سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۶ سالانه ۵۴ درصد رشد دارد، وقتی‌که آمارها برای برخی از کشورها بالای ۱۰۰ درصد رشد قائل می‌شوند، وقتی‌که می‌بینیم خیلی از خریدوفروش‌ها در محیط الکترونیکی دارد صورت می‌گیرد و اگر ما نتوانیم خودمان را در این عرصه وارد و از این محیط استفاده کنیم، فرصت‌های زیادی را از دست می‌دهیم، پس بدین معناست که باید لوازم این حلقه بزرگ تجارت الکترونیکی را سازمان بدهیم. لوازم تجارت الکترونیکی در چند بخش تفکیک می‌شود. بخشی برمی‌گردد به زیرساخت‌ها اعم از فنی، نیروی انسانی، حقوقی و قضایی. بخشی برمی‌گردد به لجستیک که در این بحث گمرک، حمل‌ونقل و بانکداری را می‌بینیم. اما در این میان بانکداری الکترونیکی دارای نقش خاصی است. چراکه اساساً خلق پول برای تجارت بوده است. کافی است ما مروری سریع داشته باشیم به سیر تحول تجارت. می‌بینیم منهای دوره اول زندگی بشری که آن دوره اساساً مالکیت عمومی بوده، هنوز تفکیک حریم‌ها صورت نگرفته و مالکیت‌ها تفکیک نشده که دادوستد موضوعیت پیدا کند، ازآن‌پس می‌بینیم تأمین نیازها با مبادلات صورت می‌گیرد.
در مراحل آغازین دادوستد و معامله به‌صورت پایاپای صورت می‌گیرد، اما مشکلات فراوانی مبادلات پایاپای بشر را به سمت ایجاد یک معیار واحد ارزش هدایت می‌کند. به‌این‌ترتیب بشر به پول کالایی می‌رسد. اما در گام بعدی بشر متوجه می‌شود که این کالا به‌عنوان وسیله مبادله عیوب زیادی دارد. با سرعت پول کالایی تبدیل به پول فلزی می‌شود. البته همه این کارها برای تسهیل تجارت است. بعد تبدیل به پول کاغذی می‌شود تا به امروز که تبدیل به پول الکترونیکی می‌گردد.
حالا در ایران اگر ما خواستار توسعه تجارت الکترونیکی هستیم، باید روی بانکداری الکترونیکی بیشتر تمرکز کنیم و آن را موردتوجه قرار بدهیم. به دو دلیل روی بانکداری الکترونیکی تأکید داریم. یکی این‌که می‌خواهیم در این محیط در امور بانک‌ها گام‌های سریع‌تر و بلندتری برداریم. دوم این‌که این نظام بانکی ما متأسفانه گاه‌گاهی به خاطر غیررقابتی بودن کل سیستم، نیازمند دستورات مرجع بالاتر است. البته خوشبختانه در شورای عالی بانک‌ها و مجمع عمومی بانک‌ها و حتی در دولت هم به‌شدت روی این مقوله تأکید می‌شود. اما در ایران ما بیشتر نیاز داریم که بتوانیم این کار را انجام دهیم. پس ما باید این امر را با سرعت بیشتر انجام دهیم تا کار را به یک جای مناسب برسانیم. چون پول الکترونیکی یک حلقه‌ای است در یک زنجیره بزرگ که اگر به این مهم دست پیدا کنیم، به‌تدریج به بقیه حلقه‌های مرتبط با آن نیز دست پیدا می‌کنیم. اما اگر چنین نباشد، نمی‌توانیم از این الزامات استفاده بکنیم.در سال ۲۰۰۴ برآورد می‌شود که هر کاربر اینترنت به‌طور متوسط ۵۸۵ دلار پرداخت خود را به‌صورت برخط انجام بدهد. پیش‌بینی می‌شود این رقم در سال ۲۰۰۸ به ۷۸۰ دلار، یعنی ۵/۱ برابر برسد. وقتی‌که ما پول را وسیله مبادله، وسیله ارزش‌گذاری و وسیله ذخیره می‌دانیم، این تعریف برای انواع پول‌ها صادق است. ازجمله کارت اعتباری، کارت بدهی، کیف پول الکترونیکی و سایر کارت‌ها. انتشار پول الکترونیکی یکی از مقولات جدی است. وقتی پول غیر الکترونیکی مطرح می‌شود، ناشر این پول یک مرجع است.
به همین دلیل در تئوری‌های عرضه و تقاضای پول، بحث عرضه را که مطرح می‌کنند، یک خط عمودی برایش متصور می‌شوند، چون معتقدند بانک مرکزی سیاست گزار اصلی میزان عرضه پول است، اما وقتی‌که همین را در محیط پول الکترونیکی بررسی می‌کنند، به‌واسطه این‌که ناشر پول الکترونیکی دیگر فقط مراجع دولتی نیستند، یک تأثیر اساسی در مباحث مربوط به عرضه پول برای آن قائل می‌شوند. انتشار پول الکترونیکی را نهادهای جدیدی انجام می‌دهند. علاوه بر بانک‌ها، مؤسساتی مثل ویزا و مستر کارت شرکت‌های ارتباطات راه دور، شرکت‌های فناوری اطلاعات مثل کیف دیجیتال یاهو و مایکروسافت این وظیفه و کارکرد را به عهده می‌گیرند.
بنابراین یک سری مشکلاتی به وجود می‌آید که در تجارت موردتوجه قرار می‌گیرد. مثل این‌که آیا این نوع پول‌های منتشرشده در عملیاتی مثل اخذ و وصول مالیات، همان اعتبار را دارد.آیا امنیت و اطمینان لازم را در مقوله مبادلات همان‌طور که ما برای پول منتشرشده توسط بانک مرکزی داشتیم، اینجا نیز داریم و اگرنه تجارت در مقیاس بزرگ را چگونه باید انجام دهیم؟ کاملاً درست است. آن اطمینان و امنیت را ندارد. اما چون فواید بی‌شمار دیگری دارد، سعی می‌کنیم با تعبیه سیستم‌های امنیتی حاشیه‌ای نگرانی‌ها را به حداقل کاهش دهیم تا بتوانیم از فواید آن بیشترین استفاده را بکنیم.پرسش دیگر این است که با این کار آیا نقش بانک مرکزی کاهش پیدا می‌کند؟ پاسخ منفی است. از یک‌سو اساساً در کشورهایی مثل ما که مؤسسات خصوصی انتشار پول الکترونیکی از قوام لازم برخوردار نیستند، اتفاقاً بانک مرکزی با ورود سریع‌تر به این عرصه و با تجهیز خودش به‌واسطه اطمینانی که ایجاد می‌کند و به‌واسطه امنیتی که پول منتشرشده توسط بانک مرکزی دارد، آن اقتدار خودش را حفظ می‌کند.
البته مفاهیمی مثل ذخیره قانونی که امروز بانک مرکزی روی آن مانور جدی می‌کند، دیگر در این عرصه کارکرد خودش را از دست می‌دهد. لذا همچنان بانک مرکزی به‌عنوان تولیت شورای عالی بانک‌ها باید کارکرد خودش را داشته باشد که بتواند این کار را بکند. چون هنوز بحث نرخ بهره در این سیستم باید با حدود و دامنه‌ای که توسط بانک مرکزی تعیین می‌شود کارش را انجام بدهد.پرسش دیگر اینجاست که بانک مرکزی در ارتباط با تأثیری که تغییر شکل پول به حالت الکترونیکی روی تقاضای پول دارد، چه‌کار باید بکند؟ بانک مرکزی به‌واسطه ویژگی‌هایی که پول متعارف دارد، مثل امنیت، سهولت، مقبولیت و مسائل قانونی‌اش، باید تلاش بکند بخش خصوصی متولی نشر این پول باشد. بانک مرکزی نمی‌تواند این نقش خودش را ایفا کند و حضورش را در عرصه بازار پول حفظ کند.
البته بحث‌هایی مثل کاهش حق ضرب، کاهش هزینه‌های مترتب بر این کار و کاهش ذخایر قانونی مواردی است که در ترازنامه بانک مرکزی تأثیرش را می‌گذارد. یک نگرانی که وجود دارد و برخی از مقالات انتقادی که در زمینه مخاطرات پول الکترونیکی ارائه می‌شود نیز روی آن تأکید دارند، روند الکترونیکی کردن بانک و تولید و تهیه پول الکترونیکی است. این نگرانی‌هایی که ممکن است نظام پولی ما را به هم بریزد، اساساً نگرانی بی‌اساسی است. به اعتقاد من یکی از بحث‌های جدی که ما در بانکداری الکترونیکی باید داشته باشیم، بحث اتاق پایاپای چک است که ما این را به‌شدت باید دنبال کنیم و این کار را انجام بدهیم. مرکز تسویه چک در بانک مرکزی امروز در ۱۵۰ شعبه کشور وجود دارد. اما یک نگرانی جدی و محوری این است که هیچ‌کدام مکانیزه و برخط نیستند.
وحید فدایی، کارمند بانک آینده