اولین جاعل اسکناس در ایران

چندوقتی جایشان پشت شیشه مغازه‌ها بود. کمی بعد، انواع سوراخ شده‌شان زیر میز دخل کاسبان جا خوش کرد و بعضی هم پشت ویترین‌ها رفتند. شاید اما شاید ندانید ماجرای اسکناس‌های تقلبی در ایران، داستانی ۱۰۰ ساله است.

 به بهانه انتشار تصویر اولین اسکناس تقلبی در ایران، رفته‌ایم سراغ اولین جاعلان اسکناس در ایران و جهان و چگونگی لو رفتن شان.

.

پول کثیف

احتمالا همزمان با اولین سکه پولی که ضرب شد عده‌ای به فکر افتادند که چطور می‌شود از پول، پول درآورند! سکه‌های اولیه که از جنس طلا و نقره بود، جاعلان را به فکر انداخت تا مواد ارزان قیمت را با طلا یا نقره خالص مخلوط کنند. بعضی‌ها هم کار راحت‌تری را انتخاب کردند و با تراشیدن لبه سکه‌های طلایی سودهای بی دردسری بردند. سابقه این شیوه از جعل به ۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح در کشور باستانی لیدی برمی‌گردد که در محل ترکیه امروزی قرار داشت. با آمدن اسکناس و پول‌های کاغذی، شیوه جعل هم تغییر کرد. جعل اسکناس‌های امروزی در ایران هم سابقه‌ای ۱۰۰ ساله دارد.

رویترز انگلیسی با اعطای وام به ناصرالدین شاه توانست امتیازاتی از وی بگیرد. یکی از آنها امتیاز تشکیل بانک شاهی و انحصار انتشار اسکناس در ایران بود. اولین اسکناس بانکی ایران که کاملا شبیه پول‌های امروزی است در سال ۱۲۶۹ هجری شمسی به وسیله انگلیسی‌ها چاپ شد. حق نشر انحصاری اسکناس به وسیله این بانک در سال ۱۳۰۹ به پایان رسید. “روی قطعات یک تا پنج تومانی امضای رییس بانک به صورت چاپی درج شده بود، ولی قطعات ۱۰ تومانی و بیشتردر هنگام صدور، امضاء و به مشتری داده می‌شد تا اصالت آنها تایید شود. هر قطعه اسکناس توسط بازرس دولت با مهر بیضی شکلی که منقش به عبارت «ملاحظه و ثبت دفتر دولتی گردید.امضاء مأمور محترم دولت علیه ایران» مهر شده بود. با ورود اسکناس‌های جدید به بازار ایران، عده‌ای هم به فکر جعل آن افتادند.

     عمارت قدیمی بانک شاهی در میدان توپخانه تهران

.

گاف تاریخی اولین جاعل اسکناس در ایران

در مورد اولین تلاش‌ها برای جعل اسکناس‌های امروزی در ایران دو روایت وجود دارد. موزه پول تصویری را به عنوان اولین اسکناس جعل شده ایران معرفی کرده است که در مورد آن دو داستان وجود دارد. عده‌ای معتقدند این جعل که به خاطر یک اشتباه عجیب ناکام ماند، در سال ۱۲۹۲ ه.ش به وسیله فردی به نام میرزا آقاخان اسکناسی انجام شده است. این جاعل حرفه‌ای هنگام جعل اسکناس‌ دو تومانی در مشهد به جای درج عبارت «قابل پرداخت در مشهد فقط» از عبارت «قابل پرداخت فقط در مشهد» استفاده کرده بود که جابه‌جایی این یک کلمه باعث مشخص شدن اسکناس تقلبی و دستگیری وی شد. با توجه به نبود کاغذ و رنگ مخصوص چاپ در ایران، هنوز چگونگی تولید این اسکناس در ابهام باقی مانده است.

اولین اسکناس جعل شده ایران که در مشهد کشف شد

.

اما این عبارت “قابل پرداخت در مشهد” که کار جاعل را ناتمام گذاشت چرا روی اسکناس درج شده بود؟ در اوایل پیدایش اسکناس در ایران صرفا بانک شاهی که شعباتی در مشهد، تهران، اصفهان، تبریز و شیراز داشت، اقدام به انتشار این نوع پول می‌کرد بنابراین هر بانک با توجه به منطقه فعالیت خود اسکناس منتشر می‌کرد و این اسکناس‌ها صرفا در منطقه تحت پوشش این بانک قابل استفاده بود. به همین دلیل بانک محل صدور, نام شهر صادر کننده اسکناس ها را با مهری به دو زبان فارسی و انگلیسی بر روی آنها ثبت می‌کرد. بر روی پول‌های اصلی عبارت “PAYABLE AT MESHED ONLY” درج شده بود اما میرزا آقاخان با یک اشتباه باورنکردنی در جابه جا شدن دو کلمه انگلیسی و چاپ «PAYABLE ONLY AT MESHED»  بر روی اسکناس موفق نشد از پول‌های دست سازش استفاده کند و اینگونه بود که اولین جعل اسکناس در تاریخ ایران ناکام ماند.

اسکناس اصلی منتشر شده در کرمانشاه

.

روایت دوم اما می‌گوید اولین کسی که در ایران اقدام به چاپ اسکناس تقلبی کرد شخصی به نام الکساندر ایوانویچ بود. گفته شده او در شهریور ۱۳۰۹ به همره عده‌ای در زیرزمینی در جنوب تهران، اسکناس‌های جعلی یک تومانی چاپ می‌کرد. اما با توجه به اینکه ایوانویچ فقط یک تومانی جعل می‌کرد، روایت اول به واقعیت نزدیک تر است. همچنین در مقاله‌ای که به قلم دکتر علی شرقی، اقتصاددان و پژوهشگر ایرانی در دایره المعارف ایرانیکا در زیر سرفصل ESK منتشر شده، از جعل حرفه‌ای آقاخان اسکناسی به عنوان اولین جعل اسکناس در ایران نام برده شده است.

.

جنگ جهانی دوم با پول‌های تقلبی

 اما جعل پول غیر از منافع شخصی آدم‌ها در طول تاریخ معاصر کاربردهای دیگری هم داشته است. آلمان‌ها در جنگ جهانی دوم برای از پا درآوردن اقتصاد انگلستان با کمک ۱۴۲ جاعل حرفه‌ای، حجم عظیمی از اسکناس های تقلبی ۵۰ پوندی را وارد ساختار پولی انگلیس کردند. در سال ۱۹۴۳ توزیع این اسکناس‌ها آغاز شد و هر ماه یک میلیون پوند پول تقلبی به اقتصاد بریتانیا تزریق می‌شد. سیستم بانکی انگلیس بعد از مدتی متوجه ورود گسترده پول‌های تقلبی شد اما جمع آوری این پول‌ها از بازار تا ۲۰ سال بعد هم ادامه داشت. در نهایت کار به جایی رسید که بانک مرکزی انگلستان در معاملات رسمی فقط اسکناس‌های ۵ پوندی را به رسمیت می‌شناخت.

امروزه و با پیشرفت تکنولوژی، نکات ایمنی پیچیده‌ای در طراحی و چاپ اسکناس‌ها به کار گرفته می‌شود. استفاده از مرکب با رنگ متغیر، جنس کاغذ و نقش زمینه آن، استفاده از تصاویر پیچیده، نوشته‌های بسیار بسیار ریز، وجود نخ های امنیتی و … قسمتی از این تدابیر هستند. اما جاعلان هم به همین نسبت پیشرفت کرده‌اند و همچنان در تمام دنیا مشغول به کار تولید پول‌های تقلبی هستند.

منبع: مجله مهر