پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
مدیر نوآوری، طرح، تحقیقات و مطالعات راهبردی شرکت ملی انفورماتیک از چالش‌های توسعه داده‌های باز می‌گوید / فقدان نظام حکمرانی داده باز در کشور
حدود نیم‌قرن از ظهور سیستم‌های اطلاعاتی در سازمان‌ها می‌گذرد و در این مدت و به دلیل عملیاتی که این سیستم‌ها در سازمان‌ها انجام داده‌اند حجم زیادی از داده‌ها تولید شده‌اند. اغلب این داده‌ها به صورت داده‌های خام نگهداری می‌شوند و تا زمانی که نتوانیم این داده‌ها را به صورت هدفمند پردازش کنیم عملاً این داده‌ها هیچ ارزشی برای سازمان‌ها نخواهند داشت. با بازآفرینی و پردازش داده‌هاست که می‌توان از آن‌ها ارزش تولید کرد. مبحث داده باز (Open Data) نیز به نحوی به همین موضوع مرتبط می‌شود. داده باز درواقع به آن بخش از داده‌های سازمان‌ها اشاره دارد که می‌توان آن‌ها را به صورت رایگان و آزادانه در اختیار همگان چه در داخل و چه در بیرون سازمان قرار داد.
دسترسی به این داده‌ها به‌هیچ‌عنوان مشمول محدودیت، مقررات و یا حقوق مشخص و از پیش نوشته‌ای نیست؛ بنابراین داده‌ها می‌توانند مورد استفاده، انتشار و یا بازنشر قرار گیرند و از طریق آن‌ها طرح‌ها و ایده‌های مختلفی خلق شوند.
در ادامه گفت‌وگویی داشتیم با جعفر مرتضویان؛ مدیر نوآوری، طرح، تحقیقات و مطالعات راهبردی شرکت ملی انفورماتیک در خصوص رویداد «چالش توسعه سرویس مبتنی بر داده باز ۱۴۰۱» است که ۲۵ الی ۲۷ مهرماه در کشور برگزار خواهد شد.
رویداد «چالش توسعه سرویس مبتنی بر داده باز ۱۴۰۱» با همکاری پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات و بخش ایرانی موسسه بین‌المللی مهندسان برق و الکترونیک (IEEE) و با حمایت شرکت ملی انفورماتیک ۲۵ الی ۲۷ مهرماه برگزار می‌شود و مهلت پیش‌ثبت‌نام در این رویداد نیز تا ۱۵ مرداد ادامه دارد. افراد می‌توانند با استفاده از تمام فضای داده‌های باز و یا نیمه‌باز، در وب‌گاه‌های سازمان‌ها و شرکت‌ها ایده‌های تئوری و عملیاتی خود را در حوزه داده‌ها باز در این سمینار ارائه دهند.
طبق اعلام پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات طرح‌های برگزیده که دارای ارزش کسب‌وکاری باشند، ضمن حمایت مالی در این رویداد، به پارک فناوری اطلاعات و ارتباطات و همچنین سندباکس رگولاتوری بانک مرکزی جهت اخذ حمایت‌های ویژه معرفی خواهند داشت.
مرتضویان در خصوص رویداد مذکور این‌گونه توضیح می‌دهد: «مدت‌ها قبل جنبشی در حوزه دسترسی به کدهای باز یا open source ایجاد شد که هدف آن فراهم آوردن دانش، تجربه و توان توسعه زیرساخت‌ها و سامانه‌ها برای همگان بود. این جنبش درنهایت منجر به این شد که جوامع و انجمن‌های متعدد و فعالی با محوریت کد منبع باز به وجود آیند و ما شاهد این هستیم که این انجمن‌ها تا چه میزان موفق بوده‌اند و تا چه اندازه از افراد و نیروهای متخصص در آن‌ها استفاده می‌شود. مشابه این جنبش در موضوع داده باز نیز مطرح است. هدف این است که داده‌هایی که به طور سنتی و بدون پردازش و بازآفرینی در سازمان‌ها حفظ و نگهداری می‌شوند در اختیار عموم قرار گیرند و بازیگران و نوآوران از طریق دسترسی به این داده‌ها طرح‌ها و ایده‌های خود را که منجر به خلق ارزش‌های جدید می‌شوند را ارائه کنند.»
او ادامه می‌دهد: «برای تحقق این امر اقدامات زیادی باید صورت گیرد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها تغییر فرهنگ و نگاه سنتی است که سازمان‌های ما به داده‌هایشان دارند. باور عمومی این سازمان‌ها این است که داده‌ها چون بخشی از دارائی‌های سازمان محسوب می‌شوند حتی در صورتی که خودشان نیز قادر به استفاده از آن‌ها نباشند، نباید در اختیار دیگران نیز قرار گیرند.»
به عقیده او سازمان‌های مدرن امروزی درک کرده‌اند که توسعه داده باز به طور مستقیم و غیرمستقیم منجر به ارزش‌آفرینی برای خودشان می شود. چالش توسعه سرویس مبتنی بر داده باز نیز با همین هدف طرح‌ریزی شده است و تلاش می‌کند در جهات مختلف این موضوع را مورد توجه قرار دهد.
اهداف برگزاری رویداد
مرتضویان می‌گوید: «یکی از اهداف برگزاری این رویداد فرهنگ‌سازی و آموزش است. توجه و تمرکز این رویداد بر توسعه فرهنگ انتشار عمومی و آزاد داده‌ها در سازمان است. همچنین هدایت نوآوران در طراحی سرویس‌ها و مدل‌های کسب‌وکاری مبتنی بر داده باز دیگر هدف برگزاری این رویداد است که انتظار داریم بخشی از آن تحقق یابد. به عبارت دیگر نوآوران حتی بدون دسترسی مستقیم به داده‌ها قادر به مدل‌سازی، مفهوم‌سازی و شبیه‌سازی داده‌ها شوند و بر آن اساس امر نوآوری استمرار یابد. هدف دیگر حمایت از ایده‌پردازی مبتنی بر داده‌باز است که به طرق مختلف نظیر حمایت مالی، دسترسی به داده‌ها و زیرساخت‌ها و همچنین پشتیبانی و حمایت در فرآیند مانع زدایی‌های قانونی و مقرراتی برای تبدیل ایده به محصول است. حمایت از ایده‌های برتر برای ورود به سندباکس بانک مرکزی یکی از همین موارد است.»
به گفته مرتضویان هدف دیگر این رویداد شناسایی ظرفیت‌های داده‌های باز در کشور و بررسی این است که چه سازمان‌هایی چه داده‌هایی تولید می‌کنند تا از ظرفیت‌های شناسایی شده استفاده حداکثری شود. بررسی و آشنایی با محدودیت‌ها و فرصت‌های موجود در مقررات و قوانین مرتبط با حوزه داده در کشور نیز از دیگر اهداف رویداد است بطوریکه طرح‌ها و ایده‌ها در قالب‌های واقع‌بینانه تبیین شوند. هدف دیگر هدایت، جهت‌دهی و تشویق نوآوران و ایده‌پردازان به فعالیت در این حوزه است. ایده‌پردازی نباید صرفاً در درون سازمان‌ها و منحصراً بر مبنای داده‌های واقعی و در دسترس صورت گیرد و باید قبول کنیم که بخش قابل توجهی از ایده‌ها در خارج از سازمان‌ها شکل می‌گیرند و برای کمک به تبلور آن‌ها باید داده‌های لازم را در اختیارشان قرار دهیم.
آینده ایده‌های برگزیده
مدیر نوآوری، طرح، تحقیقات و مطالعات راهبردی شرکت ملی انفورماتیک در خصوص ایده‌های مطرح‌شده در این رویداد بیان می‌کند: «طرح‌ها و ایده‌ها در این رویداد حول چهار محور اساسی طراحی می‌شوند. در طرح‌های مربوط به محور اول هدف بر این است که رغبت و انگیزه و همت سازمان‌ها را در ارائه داده‌های باز افزایش دهیم. بنابراین محتوای این نوع طرح‌ها اغلب پیشنهاد‌ها و راهبردها و مدل‌های مفهومی را ارائه می‌دهند و جنبه تئوری دارند و بر اساس میزان نوآوری و عملیاتی بودن و انطباق آن با طرح‌های مشابه جهانی این ایده‌ها را داوری می‌کنیم.»
به گفته او در محور دوم رویداد توجه و تمرکز بر ایده‌هایی است که با استفاده از اسناد منتشرشده از سازمان، نسبت به مأموریت‌ها، محصولات و خدمات آن‌ها شناخت پیدا می‌کنند و بر اساس شناخت بدست آمده، یک مدل مفهومی از داده‌های سازمان طراحی می‌کنند که به نوعی یک مدل داده فرضی از سازمان است. به عبارت دیگر در این طرح‌ها مدل‌های ذهنی و فرضی از داده‌های سازمان‌ها بوجود خواهد آمد و بر اساس مدل‌های فرضی، ایده‌های خلاقانه از سرویس‌ها، مدل‌های کسب‌وکار و الگوریتم‌های هوشمند ارائه می‌شود که منجر به تولید ارزش‌های جدید برای سازمان شود. ایده‌های این محور نیز بیشتر جنبه تئوری دارند. در این محور نیز ایده‌ها بر اساس میزان نزدیک بودن داده‌هایی که توصیف کرده‌اند به داده‌های واقعی ارزیابی می‌شوند.
مرتضویان با بیان اینکه ایده‌های محور سوم تا حدودی مشابه محور دوم است اما جنبه عملیاتی بیشتر دارند می‌گوید: «ایده‌پردازان در این محور از رویداد ضمن توصیف مدل‌های داده‌ای فرضی، باید به صورت عملی‌تر داده‌های مشابهی در سطح سازمان‌های مشابه و یا حتی در کشورهای دیگر را شناسایی کنند و این داده‌ها را جمع‌آوری کنند و با استفاده از داده‌های جمع‌آوری شده، داده‌های توصیفی خود را خلق کنند و درنهایت با استفاده از داده‌های تولید شده، ایده خود را محک‌زنی کنند. درنتیجه انتظار داریم از طریق این کار یک مدل اولیه از یک محصول ارائه شود؛ که این محصول نوعی ارزش‌آفرینی از طریق آن داده‌ها خواهد داشت. ایده‌های این محور علاوه بر مواردی که قبلا نام بردم با موارد دیگری نظیر بررسی الگوریتم‌ها و فنّاوری‌های به کار رفته در محصول و همچنین عناصر و اجزای فنی که در مدل عملیاتی پیاده شده‌اند ارزیابی خواهند شد.»
او در خصوص محور چهارم رویداد می‌گوید: «در این محور به طرح‌هایی توجه می‌شود که از طریق تجزیه‌وتحلیل داده‌های خامی که به عنوان داده‌های در دسترس معرفی می‌شوند داده‌های جدیدی توصیف کنند. به عبارت دیگر فرض بر این است که در این محور طرح‌ها از روی داده‌های پایه، داده‌های تحلیلی، تجمیعی و یا آماری را طراحی کنند که داده‌های جدید محسوب می‌شوند.»
به گفته مرتضویان ایده‌هایی که ذیل این محور قرار می‌گیرد به طور کلی از منظر قدرت عملیاتی شدن آن‌ها و نکات فنی استفاده‌شده در پیاده‌سازی و توصیف مدل به کاربرده‌شده، ارزیابی خواهند شد.
وضعیت داده باز در ایران
طبق توضیحات مرتضویان باوجود تمام تلاش‌هایی که تا این زمان از طریق نهادها و سازمان‌های مختلف در کشور انجام شده است، مانند آنچه تحت عنوان آیین‌نامه‌ها، دستورالعمل‌ها و بخش‌نامه‌ها توسط کمیسیون دوام، شورای عالی فضای مجازی و یا سازمان فناوری اطلاعات تبیین شده است، هرکدام از منظر و موضعی محدود و خاص، مانند مالکیت، نحوه انتشار، شفافیت و یا دسترسی، به موضوع داده پرداخته‌اند؛ اما درمجموع متأسفانه هنوز هیچ چارچوب و قانون بالادستی در زمینه حکمرانی فراگیر و یکپارچه‌ی داده مانند قانون GDPR در اروپا وجود ندارد که بطور یکپارچه به توصیف قوانین و مقرراتی نظیر مالکیت و حفاظت از داده یا حریم خصوصی و حقوق دسترسی و نظایر آن بپردازد. در فقدان چنین قوانین بالادستی در کشور، توسعه کاربردها و ایده‌های مبتنی بر داده همواره با ریسک جدی مواجه هستند.
او در ادامه افزود: «در شرایطی که فقدان این قوانین وجود دارد، ابهامات بسیار زیاد می‌شود و طبیعتاً در چنین شرایطی یک نگاه محافظه‌کارانه بر اغلب سازمان‌ها غالب می‌شود و تمایل به محدود کردن دسترسی به داده‌ها افزایش می‌یابد؛ من به بسیاری از نوآوران و کسب‌وکارهای خرد حق می‌دهم که برای توسعه و تکمیل ایده‌ها و طرح‌های خود مطالبه جدی دسترسی به داده‌ها را داشته باشند اما متأسفانه به دلایلی که ذکر کردم همچنان محدودیت زیادی برای دسترسی به این داده‌ها وجود دارد.»
مرتضویان در انتها می‌گوید: «امیدوار هستیم که با شکل‌گیری این نظام‌های حکمرانی بتوانیم چهارچوب‌های اصلی در بحث داده را در کشور پایه‌گذاری کنیم تا با تکیه بر آن‌ها نهادها و دستگاه‌هایی که هرکدام متولی تولید نوعی از داده‌های کشوری هستند تکلیف خود را در خصوص انتشار، اشاعه و در دسترس قرار دادن داده‌ها بدون نگرانی و ابهام بدانند.»
