پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
فین‌تک در خدمت برابری جنسیتی / آیا گوشی‌های همراه می‌تواند شکاف جنسیتی صاحبان حساب در بانک‌ها را پر و سهم زنان را بیشتر کند؟
رابطه میان امور مالی دیجیتالی و گنجایش مالی مبتنی بر این پایه است که تعداد افرادی که دارای گوشی همراه هستند، اما تحت پوشش خدمات بانکی قرار ندارد، فراوان است و ارائه خدمات از طریق گوشی و ابزارهای این‌چنینی می‌تواند دسترسی به خدمات مالی به این بخش از جمعیت را بهبود بخشد.
ماهنامه عصر تراکنش شماره ۲۹ / بر اساس داده‌های سال 2017 پایگاه اطلاعاتی جهانی فیندکس که از سوی بانک جهانی منتشر شده است، زنان همچنان کمتر از مردان دارای حساب در موسسات مالی هستند. این موضوع به‌ویژه در منطقه آسیاپاسیفیک برای کشورهای بنگلادش، هند، و پاکستان صادق است.
در این کشورها، شکاف میان درصد مردان و زنان دارای حساب‌های بانکی در حدود 30 درصد است. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که این شکاف از منطقه‌ای به منطقه دیگر متفاوت است. شکاف میان تعداد حساب‌های بانکی زنان و مردان در فیلیپین، جمهوری دموکراتیک لائو، اندونزی، قزاقستان و مغولستان بیشتر، اما در ویتنام، تایلند و جمهوری قرقیزستان، به‌نسبت کمتر بود.
در سال 2017 نسبت به سال 2014، درصد زنان دارای حساب در آسیاپاسیفیک افزایش یافته است. افزایش‌های قابل توجه در کشورهایی مانند تاجیکستان، سریلانکا، هند و اندونزی به کاهش شکاف میان زنان و مردان نسبت داده شده است. افزایش تعداد حساب‌های متعلق به زنان در فیلیپین، اندونزی، قزاقستان و مغولستان، این شکاف را پر کرده و حتی روند آن را معکوس ساخته است.
اکثر کشورها، روندی مشابه را طی کرده‌اند، اما دو کشور ویتنام و جمهوری دموکراتیک لائو در این میان استثنا بوده‌اند. در ویتنام کاهشی دو درصدی و در لائو کاهش اعجاب‌برانگیز 51 درصدی مشاهده شده است.
در حالی که موسسات مالی زنان بیشتری را از نظر مالی دربر گرفته‌اند، اما هنوز این شکاف باقی است. با توجه به نقش‌های پیچیده‌ای که بسیاری از زنان در خانه‌داری کماکان بر عهده دارند، باز کردن حساب در بانک‌ها و مدیریت امور مالی در این موسسات، هنوز برای زنان در اولویت قرار ندارد.
موانع دستیابی به خدمات موسسات مالی برای زنان، به‌ویژه آنهایی که در مناطق روستایی کشورهای در حال توسعه زندگی می‌کنند، عبارتند از: فاصله زیاد با بانک، ناکافی‌بودن اسناد برای باز کردن حساب بانکی، مسئولیت‌های خانوادگی یا کاری، یا وجود ذهنیت‌ها و دیدگاه‌هایی مشخص نسبت به موسسات مالی.
داده‌های سال 2017 پایگاه اطلاعاتی جهانی فیندکس نشان می‌دهند که نداشتن مبلغ کافی برای افتتاح یا نگه‌داشتن حساب، یکی از اصلی‌ترین دلایلی است که مانع از داشتن حساب در موسسات مالی برای مردم می‌شود.
یادآوری و تاکید می‌شود که در بسیاری از موارد، موسسات مالی نیاز به مبلغ معینی دارند تا بتوانند یک حساب بانکی را افتتاح و آن را حفظ کنند. امری که مشتریان بالقوه را می‌ترساند. گذشته از این، ممکن است هزینه‌های تراکنش در بسیاری از موسسات مالی بالا باشد و به‌علاوه، شرایط سخت‌گیرانه‌ای که برای تشخیص هویت افراد اعمال می‌شود، می‌تواند بسیاری از زنان را نسبت به افتتاح حساب بانکی دلسرد کند.
آن‌گونه که بانک جهانی اعلام کرده، یک نفر از هر شش زن 15ساله به بالا به‌دلیل نداشتن اسناد کافی نتوانسته‌اند حساب بانکی باز کنند. عوامل دیگری شامل عوامل فرهنگی و مذهبی، اعتماد و ذهنیت نیز به‌عنوان دلایل موثر در پایین‌بودن نرخ گنجایش مالی در مورد زنان در موسسات مالی سنتی ذکر شده‌اند.
فین‌تک و شکاف جنسیتی
فین‌تک می‌تواند به روش‌های گوناگون، شکاف جنسیتی را پر کند؛ از جمله از طریق کاستن از مقررات دست‌وپاگیر برای ارائه اسناد و مدارک و همچنین، پایین‌آوردن هزینه‌های افتتاح و نگهداری حساب.
پرداخت دیجیتالی؛ روشی برای دست‌یافتن به افراد فاقد حساب بانکی
فناوری مالی به‌عنوان یکی از ابزارهایی دانسته شده که می‌تواند فرایند پرکردن شکاف جنسیتی در زمینه گنجایش مالی را تسهیل کند. طبق نظر یک پژوهشگر، امور مالی دیجیتالی، شامل خدماتی مانند پرداخت از طریق موبایل، رایانه‌های شخصی، اینترنت، یا کارت‌های بانکی مربوط به یک سیستم پرداخت دیجیتالی معتبر است.
با آنکه پرداخت دیجیتالی، پدیده جدیدی نیست، اما پیشرفت‌های سریع در عرصه فناوری در دو دهه گذشته و افزایش گردش مالی در سراسر جهان، تمرکز بر فناوری مالی را تقویت کرده است. همچنین سرمایه‌گذاری‌های جهانی در فین‌تک در سال‌های اخیر به‌سرعت افزایش یافته است.
به گفته برخی پژوهشگران، رابطه میان امور مالی دیجیتالی و گنجایش مالی مبتنی بر این پایه است که تعداد افرادی که دارای گوشی همراه هستند، اما تحت پوشش خدمات بانکی قرار ندارد، فراوان است و ارائه خدمات از طریق گوشی و ابزارهای این‌چنینی می‌تواند دسترسی به خدمات مالی به این بخش از جمعیت را بهبود بخشد. سازمان ملل نیز در سال 2016 نقش امور مالی دیجیتالی در کاهش فقر و افزایش نرخ گنجایش مالی در کشورهای در حال توسعه را مورد تاکید قرار داد.
ببینید: شکاف مالی به کدام سمت‌وسو می‌رود / به خاطر مهاجران
روند صعود فزاینده جریان پرداخت در کشورهای پیشرفته، اثرگذاری فناوری مالی را برجسته و آشکار ساخته که چگونه این امر می‌تواند به توسعه کشورها مرتبط دانسته شود. پیشرفت‌ها و ابداعات فین‌تکی می‌تواند دریافت و پرداخت‌های هرچه سریع‌تر را تسهیل کرده و هزینه‌های تراکنش را کاهش دهد. به این ترتیب، تعداد دریافت‌ها و پرداخت‌ها افزایش می‌یابد.
کاهش هزینه‌های تراکنش همچنین شامل کاهش هزینه‌های دریافت و پرداخت شامل هزینه‌های حمل‌ونقل برای رسیدن به موسسات انتقال‌دهنده پول است که می‌تواند به‌ویژه برای زنان خانه‌داری که دور از مسیرهای رفت‌وآمد هستند، پرهزینه باشد. به‌علاوه، فناوری‌های نوین انواع گوناگون تراکنش که چیزی بیشتر از دریافت و پرداخت بوده و سپرده‌ها و پس‌اندازها را هم تحت پوشش قرار می‌دهد، تسهیل می‌کند.
سهم کمتر زنان از بانک‌ها
بر پایه داده‌های سال 2017 پایگاه اطلاعاتی جهانی فیندکس که از سوی بانک جهانی منتشر شده است، زنان همچنان کمتر از مردان دارای حساب در موسسات مالی هستند. این موضوع به‌ویژه در منطقه آسیاپاسیفیک برای کشورهای بنگلادش، هند و پاکستان صادق است.
با توجه به امکان انجام‌شدن این تراکنش‌ها به‌صورت آنلاین، زمان می‌تواند عاملی موثر به‌شمار آید؛ زیرا در این صورت، فرصت برای سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های سازنده بیشتر در دسترس خواهد بود.
نقش پول موبایلی و توانمندی آن برای گسترده‌تر کردن دامنه گنجایش مالی از سال‌های گذشته (2009) با انجام تحقیقاتی مانند آنچه بانک جهانی درباره فیلیپین و استفاده از پول موبایلی توسط افراد فاقد حساب بانکی انجام داد، مورد تاکید قرار گرفته بود. یافته‌های آن پژوهش نشان داد که بیش از نیمی از کاربران فعال پول موبایلی، افراد فاقد حساب هستند و در حدود یک‌سوم کاربران فعال، زیر خط فقر قرار دارند.
اکثر کاربران فعال اعلام کرده بودند که از فناوری‌های پول موبایلی برای دریافت‌های داخلی (درون‌کشوری) استفاده می‌کنند. از آن سال تاکنون، تعداد مشتریانی که از پرداخت‌های دیجیتالی استفاده می‌کنند، رشد سریعی پیدا کرده است. با پیشرفت فناوری، پرداخت‌های دیجیتالی یکپارچه، کاربرپسند و آسان، بیشتر در دسترس قرار می‌گیرند.
اطلاعات پایگاه اطلاعات جهانی فیندکس نشان می‌دهد که از سال 2014 تا 2017، برای اکثر کشورهای آسیاپاسیفیک، سهم کاربرانی که با استفاده از پرداخت‌های دیجیتالی، اقدام به دریافت و پرداخت می‌کنند، افزایش یافته است.
افزایش قابل توجه در دامنه 20 تا 40 درصدی در تاجیکستان، تایلند، مغولستان، سریلانکا، جمهوری قرقیزستان، قزاقستان، جمهوری خلق چین و بنگلادش دیده شده است. البته یافته‌ای مهم نشان می‌دهد که در کامبوج، تعداد کاربران پرداخت دیجیتالی برای سال 2017، کاهش یافته بود.
متاسفانه باید گفت با آنکه ممکن است تعداد کاربران پرداخت دیجیتالی افزایش یافته باشد، اما شکاف میان زنان و مردان در پرداخت‌های دیجیتالی همچنان باقی است. تجربه کشورهایی که تغییرات بزرگی را در نسبت کاربرانی که از پرداخت‌های دیجیتالی استفاده می‌کنند، شاهد بوده‌اند، نشان می‌دهد که میزان شکاف جنسیتی در آنها همچنان نسبتا قابل توجه است.
این شکاف در هند، بنگلادش، تاجیکستان و پاکستان همچنان زیاد است، در حالی که سریلانکا، نپال، مالزی، جمهوری خلق چین و افغانستان توانسته‌اند در جایی که استفاده از پرداخت دیجیتالی به میان می‌آید، مقدار آن را نسبتا کم کنند.
توانمندسازی مالی زنان از طریق فین‌تک
کارهای زیادی باید انجام شود تا فین‌تک به توانایی پرداختن به موضوع پرکردن شکاف جنسیتی در زمینه گنجایش مالی برسد. هرچه فناوری‌های مالی پیشرفته‌تر و آسان‌تر شده و بیشتر در دسترس قرار می‌گیرند، بر میزان تاثیری که بر پرکردن شکاف جنسیتی می‌گذارند، افزوده می‌شود.
«ام‌پسا» که یک انتقال‌دهنده موبایل پایه پول است که خدمات امور مالی و تامین مالی خرد را ارائه می‌کند، یکی از این فناوری‌هاست که توسط بزرگ‌ترین شبکه‌های تلفن همراه کنیا و تانزانیا در سال 2007 راه‌اندازی شده است. این ابزار، امکان آسان و ساده سپرده‌گذاری، برداشت، انتقال پول و پرداخت در ازای خرید کالاها و خدمات با استفاده از تلفن همراه را به کاربران می‌دهد.
ام‌پسا تا سال 2017 به 10 کشور راه یافت و در حدود 10 میلیون کاربر را تحت پوشش قرار داد. پژوهش جدیدی که درباره جذب کاربر این ابزار انجام شده، نشان می‌دهد که 194 هزار خانواده کنیایی با کمک آن از فقر نجات یافته و به‌طور خاص، زنان بزرگ‌ترین دستاوردها را داشته‌اند. بر اساس این یافته‌ها، کاربران مونث با استفاده از ام‌پسا میزان مصرف خود را به‌ویژه در محیط کار، افزایش داده‌اند.
برآوردها حاکی از آن است که با کمک ام‌پسا در حدود 185 هزار زن توانسته‌اند کار خود را از کشاورزی به تجارت خرد و خرده‌فروشی گسترش دهند. مطالعات همچنین نشان داده‌اند که معرفی چنین امکاناتی که به گنجایش مالی در سطحی پایه‌ای‌تر متمرکز می‌شود، می‌تواند بر رفتار اقتصادی و ذهنیت آنها تاثیر بگذارد؛ زیرا گزینه‌هایی را به‌طور مستقیم در اختیارشان قرار می‌دهد.
نوآوری‌های فناوری مالی که هر روز هم بر تعدادشان افزوده می‌شود (مانند وی‌چت و علی‌پی که به‌ترتیب متعلق به تنسنت و علی‌بابا هستند)، می‌توانند شکاف جنسیتی در زمینه گنجایش مالی را در منطقه آسیاپاسیفیک و البته سراسر جهان پر کنند. وی‌چت و علی‌پی تعداد زیادی کاربر در چین دارند.
هند نیز حرکت خود را برای تبدیل‌شدن به یک جامعه بدون وجه نقد آغاز کرده است. با چنین تلاش‌هایی، امکان ظهور پلتفرم‌های فین‌تکی جدیدی مانند Paytm در هند، Akulaku در اندونزی، فیلیپین، ویتنام و مالزی و همچنین، ارائه خدمات مالی متنوعی شامل پرداخت‌های آنلاین اقساط خرید فراهم می‌شود.
چرا زنان در اولویت نیستند؟
با توجه به نقش‌های پیچیده‌ای که بسیاری از زنان در خانه‌داری کماکان بر عهده دارند، بازکردن حساب در بانک‌ها و مدیریت امور مالی در این موسسات، هنوز برای زنان در اولویت قرار ندارد.
چنین فعالیت‌های فین‌تکی، برخوردار از ظرفیت متمرکزشدن بر عواملی است که زنان را از امور مالی دور نگه می‌دارند. استفاده از گوشی‌های همراه هر روز رایج‌تر از پیش می‌شود، به‌طوری که حتی در دورافتاده‌ترین مکان‌ها نیز محبوبیت یافته است.
فین‌تک می‌تواند به روش‌های گوناگون، شکاف جنسیتی را پر کند؛ نخست، از طریق کاستن از مقررات دست‌وپاگیر برای ارائه اسناد و مدارک و همچنین، پایین‌آوردن هزینه‌های افتتاح و نگهداری حساب. در واقع، یکی از بزرگ‌ترین وجوه تمایز اکثر نوآوری‌های عرصه فناوری مالی در قیاس با موسسات مالی سنتی همین است.
ببینید: پی‌تم مدعی است که ۸ میلیون کاربر در ژاپن دارد
کاهش هزینه‌های افتتاح حساب، کاربران به‌ویژه آنهایی که تحت پوشش خدمات بانکی قرار ندارد را تشویق می‌کند تا حساب باز کرده یا آن را حفظ کنند و در نهایت، به‌طور منظم تراکنش‌هایی را انجام دهند.
دوم آنکه این نوآوری‌ها، خدمات متنوع ـ از سپرده‌گذاری و دریافت تا پرداخت در ازای خرید کالاها و خدمات ـ را برای زنانی که ممکن است میان کوهی از مسئولیت‌های کاری و امور خانواده، زمان کافی برای مراجعه به بانک را نداشته باشند، آسان‌تر می‌کند. این سهولت انجام تراکنش‌ها می‌تواند منابعی را که ممکن بود در غیر این صورت برای مراجعه حضوری به بانک صرف شود، حفظ کند.
سوم آنکه، همان‌گونه که مطالعه درباره ام‌پسا نشان داد، این سهولت می‌تواند به زنان کمک کند تا زمان خود را بهتر مدیریت کرده و فرصت بیشتری برای انجام امور مولد در اختیار داشته باشند. به‌علاوه، یکپارچه‌سازی خدمات متنوع مالی در عرصه فناوری مالی، زنان را ترغیب می‌کند که از خدمات دیگری که پس‌انداز و سرمایه‌گذاری را بهبود می‌بخشند نیز استفاده کنند.
پس‌انداز، یک مشوق بسیار مهم برای خانواده‌ها، به‌ویژه خانواده‌های شکننده و مستعد فرو افتادن به ورطه فقر در مقاطع بروز بحران‌های مالی و سایر شوک‌هاست. برخی پژوهش‌ها نیز آشکار ساخته‌اند که استفاده از گوشی‌های همراه برای ارائه خدمات مالی، احتمال انجام پس‌انداز در سطح خانواده را افزایش می‌دهد. گذشته از این، سهولت پس‌انداز همچنین می‌تواند مقدار پس‌انداز را افزایش دهد.
چهارم و مهم‌تر از همه آنکه، سهولت دسترسی و استفاده که فناوری‌های مالی فراهم آورده که می‌تواند رسمیت‌بخشی به تراکنش‌های زنان را افزایش داده، به آنان در مورد کلاهبرداری‌ها و تراکنش‌های غیرمنصفانه آموزش داده و آنان را در برابر آن محافظت کرده و در نهایت، به آنان قدرت ببخشد.
علل دلسردی زنان
ممکن است هزینه‌های تراکنش در بسیاری از موسسات مالی بالا باشد و به‌علاوه، شرایط سخت‌گیرانه‌ای که برای تشخیص هویت افراد اعمال می‌شود، می‌تواند بسیاری از زنان را نسبت به افتتاح حساب بانکی دلسرد کند. عوامل دیگری شامل عوامل فرهنگی و مذهبی، اعتماد و ذهنیت نیز به‌عنوان دلایل موثر در پایین‌بودن نرخ گنجایش مالی در مورد زنان در موسسات مالی سنتی ذکر شده‌اند.
بهسازی فین‌تک برای پرکردن شکاف جنسیتی
درک نقشی که فین‌تک در پرکردن شکاف جنسیتی در زمینه گنجایش مالی دارد، گرچه ضروری است، اما کافی به نظر نمی‌رسد؛ بلکه افزون بر آن لازم است تا اثرات منفی احتمالی امور مالی دیجیتالی را نیز مورد توجه قرار داد.
پژوهشگری بیان کرده است که نمی‌توان این حقیقت را که ارائه‌دهندگان فناوری‌های مالی، شرکت‌هایی جویای سود هستند، نادیده گرفت؛ زیرا به این ترتیب آنان رویکردی گزینشی در قبال کاربران در پیش می‌گیرند و مشتریان برخوردار از درآمدهای بالا و متوسط را به مشتریان دارای درآمدهای پایین ترجیح می‌دهند.
به‌علاوه، چنانچه زیرساخت‌های موجود نتوانند فعالیت‌های مالی دیجیتالی را پشتیبانی کنند، ممکن است به حذف یا عدم تمدید خدمات خود در مناطق پرریسک اقدام کنند. نکته بعد آنکه، سوگیری‌های آموزشی می‌توانند بر گزینش مشتریان تاثیر بگذارند، به‌طوری که ارائه‌دهندگان خدمات مالی دیجیتالی تصمیم بگیرند تا بر گروه‌های جمعیتی کمتر‌برخوردار از آموزش‌های مالی، کمتر متمرکز شوند، زیرا در غیر این صورت، هزینه‌هایشان بیشتر و سودشان کمتر خواهد شد.
برای حصول اطمینان از اینکه خدمات فین‌تکی برای زنان، مناسب، در دسترس و به اندازه کافی ارزان است، بسیار ضروری است که علاوه بر مزیت‌هایی که فناوری مالی دارد (به‌ویژه به‌عنوان عاملی کارآمد در پرکردن شکاف جنسیتی در زمینه گنجایش مالی) به چالش‌های یادشده در سطور فوق نیز به‌طور جدی توجه شود.
یک توصیه مهم برای تسهیل این امر، هدف‌گذاری‌های بهتر برای برقراری دیالوگ با گروه‌های جمعیتی خارج از دامنه پوشش خدمات ـ از جمله زنان ـ و ارزیابی نیازهای آنان است. آموزش مالی نیز می‌تواند در انگیزه‌دادن به این گروه‌ها برای واردشدن به فعالیت‌های مالی دیجیتالی، نقشی اساسی ایفا کند. با توجه به اهمیت پس‌انداز و سرمایه‌گذاری، آموزش‌دادن در مورد وجود روش‌های متفاوت برای پس‌انداز بسیار ارزشمند به نظر می‌رسد.
چگونگی سنجش گنجایش مالی نیز موضوعی است که لازم است بحث‌ها و مطالعات بیشتری درباره آن صورت گیرد. برخی پژوهشگران در مرور مفصل سیاست‌ها و فعالیت‌های فین‌تکی و گنجایش مالی بر این نظر بودند که ضروری است تا روندی را که کشورها برای فراهم‌آوردن امکان دسترسی به محصولات مالی گوناگون (پرداخت، وام‌دهی، پس‌اندازها، سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت و بیمه) طی می‌کنند، سنجیده شود. سنجش دسترسی باید دربردارنده عمق نفوذ ابداعات مالی دیجیتالی در گروه‌های خارج از دامنه پوشش خدمات یادشده و همچنین، میزان و نحوه مصرف این محصولات باشد.
در پایان باید گفت که دخالت دولت‌ها در تصویب و اعمال سیاست‌گذاری‌های هدفمند، می‌تواند باعث شود تا فناوری‌های مالی آنچنان بهبود یابند که پرکردن شکاف جنسیتی در زمینه گنجایش مالی تا حد قابل ملاحظه‌ای اتفاق بیفتد. سیاست‌گذاری‌های مرتبط درست باید در زمینه‌های زیر مد نظر قرار گیرند:
- نیاز به زیرساخت‌های قابل اتکا و گسترده برای امور مالی دیجیتالی؛
- خدمات متناسب و نوآورانه فین‌تکی به گروه‌های خارج از دامنه پوشش خدمات (به‌ویژه زنان)؛
- رژیم‌های منعطف و در عین حال جامع قانون‌گذاری جهت کسب اطمینان از سهولت دسترسی این گروه‌ها (به‌ویژه زنان)؛
- هماهنگی دستگاه‌ها و وزارت‌های ذی‌ربط برای بهسازی شرایط گنجایش مالی.
نویسندگان: پائولا سیوسون، چول جو کیم
ترجمه: امیرعلی خلج
