معمار «اقتصاد بدون نفت» درگذشت / تکنوکراتی که با خصوصی‌سازی به تولد پیکان و ذوب آهن کمک کرد

وقتی که از دوران رشد صنعتی-اقتصادی ایران در دهه 40 صحبت می‌شود، معمولا به عواملی مانند سیاست‌های مقامات عالی‌رتبه آن سال‌ها اشاره می‌شود و به نقش تکنوکرات‌هایی مانند علینقی عالیخانی، کمتر توجه می‌شود. اما آنها بودند که با هدف کمرنگ‌تر کردن نقش نفت در اقتصاد ایران، رشد صنعت ایران را پایه‌گذاری کردند.

علینقی عالیخانی، وزیر اقتصاد آن سال‌های ایران، روز سه‌شنبه چهارم تیرماه در سن ۹۱ سالگی در گذشت. اقتصاددانان، او را معمار دوران طلایی اقتصاد ایران می‌دانند. خارج کردن بخشی از قدرت اقتصادی از اختیار دولت و انتقال آن به بخش خصوصی، یکی از مهم‌ترین دستاوردهای عالیخانی در سال‌های حضورش در وزارت اقتصاد بود.

• 

در این گزارش، نگاهی به اقدامات عالیخانی به‌عنوان یک تکنوکرات در سطح اول اقتصاد کشور، داشته‌ایم و در پایان، نگاه مختصری هم به زندگی او داشته‌ایم.

برای مطالعه بیشتر درباره اندیشه‌های او، نتایج اقداماتش، روابط او با مقامات عالی‌رتبه کشور و البته شرایط صنعت و اقتصاد ایران پس از رفتن او، می‌توانید ارجاعات و لینک‌های داخل متن، را مطالعه کنید. همچنین چندین کتاب با موضوع زندگی‌نامه و خاطرات او و اندیشه‌هایش منتشر شده است.

.

توسعه بخش خصوصی و انضباط‌بخشی به سیاست‌های مالی و پولی

دهه 1340، یکی از دهه‌های درخشان اقتصاد ایران است و حتی بعضی از کارشناس‌ها، از آن با عنوان «عصر طلایی اقتصاد ایران یاد می‌کنند. در این دهه تکنوکرات‌هایی نظیر علینقی عالیخانی با اندیشه داشتن اقتصادی غیروابسته به نفت، وارد عرصه اقتصاد و صنعت ایران شدند. این دوره، با آغاز به کار یا به اوج رسیدن بسیاری از کارخانه‌ها و واحدهای صنعتی شناخته‌شده ایران مصادف شد.

سال 1341، وزارتخانه بازرگانی و وزارتخانه صنایع و معادن، با هم ادغام می‌شوند و وزارتخانه اقتصاد به وجود می‌آید. علینقی عالیخانی، یک اقتصاددان 34ساله و فرنگ‌رفته هم در راس وزارت اقتصاد قرار می‌گیرد. او ماموریت داشته تا سیاست‌های صنعتی و بازرگانی کشور را با یکدیگر هماهنگ کند و اقتصاد کشور را از رکود خارج کند.

او هفت سال، در این سمت می‌ماند و می‌تواند در این دوران، سیاست‌های خود را مبنی بر فراهم آوردن محیط مناسب کسب‌وکار برای توسعه بخش خصوصی و انضباط‌بخشی به سیاست‌های مالی و پولی، عملی سازد؛ سیاست‌هایی که مخالف سیاست‌های سوسیالیستی متداول در آن سال‌ها بودند.

ببینید: دام اقتصاد نفتی / بخشی از کتاب «اقتصاد و دولت در ایران» نوشته موسی غنی‌نژاد

فرهاد نیلی، در یادداشتی، «تقدم اصلاحات تجاری بر اصلاحات اقتصادی»، «انتخاب استراتژی جایگزینی واردات»، «ثروت‌آفرینی در بخش خصوصی»، «طرح آمایش سرزمین»، «تشکیل معاونت اقتصادی»، «محوریت دهی به بانک‌های توسعه»، «پاسخگویی»، «سیاست صنعتی»، «تربیت نیروی فنی»، «استراتژی توسعه صادرات» و «دیپلماسی اقتصادی»، را یازده راهبرد اتخاذ شده و موفق عالیخانی در وزارت اقتصاد می‌داند.

ببینید: یازده راهبرد عالیخانی؛ یادداشتی از فرهاد نیلی، اقتصاددان

.

ضمانت بازگشت تسهیلات بانک‌ها، مانع افزایش تورم می‌شد

حمایت از بخش خصوصیِ واقعی از جمله ویژگی‌های دوران حضور عالیخانی در وزارت اقتصاد بوده است. موسی غنی نژاد در این باره، می‌گوید: «حمایت عالیخانی از بخش خصوصی، محدود به کسانی بود که واقعاً «کننده کار» بودند. یعنی این حمایت شامل کسانی می‌شد که کارآفرین واقعی بودند. او آنها را شناسایی کرده و با تک‌تکشان مذاکره می‌کرد. نه اینکه برای همه یا کسانی که بنا بر سفارش مقامات دولتی یا درباری نزد او می‌رفتند، تور حمایت پهن کند.»

ببینید: آفت بلندپروازی‌های غیرواقع‌بینانه؛ در گفت‌وگو با موسی غنی‌نژاد

حمایت از بخش خصوصی در آن سال‌ها، بدون ضابطه نبوده است. غنی نژاد ادامه می‌دهد: «در عین حال که ضوابط رعایت می‌شد، این حمایت‌ها بازه زمانی مشخصی داشت. برای مثال به کارآفرینان می‌گفت که من یک سال، دو سال یا سه سال از شما حمایت گمرکی یا تعرفه‌ای می‌کنم و بعد، این حمایت‌ها را برمی‌دارم. به عبارت دیگر، حمایت‌ها کاملاً مشروط بود. آن‌ها هم به دلیل آنکه، بخش خصوصی واقعی بودند به تعهداتشان عمل می‌کردند. برای مثال، کارآفرینان بزرگی نظیر خیامی‌ها یا لاجوردی‌ها در عرصه تولید، صاحب‌نام بودند و موردحمایت نیز قرار می‌گرفتند و البته می‌دانستند که این حمایت‌ها دائمی نیست.»

او ادامه می‌دهد: «یکی از شاخصه‌های این دوران، آن بود که بانک‌ها به‌طور اصولی مسئولیت بازگشت تسهیلاتی را که می‌پرداختند بر عهده می‌گرفتند. یعنی این انضباط بر بانک حاکم بود که در ازای تسهیلات یا وام فاقد توجیه اقتصادی در مقابل سهامداران یا دولت پاسخگو باشد. به همین سبب، نقدینگی به‌صورت لجام‌گسیخته در دهه 40 افزایش پیدا نکرد و منجر به افزایش نرخ تورم نشد.»

.

عالیخانی قهرمان نبود

کامران دادخواه، اقتصاددان و استاد دانشگاه نورث‌ایسترن، معتقد است نباید از افرادی چون عالیخانی قهرمان ساخت و گفت همه کارهای او درست بود و دیگران همه اشتباه می‌کردند. او با تاکید بر اینکه عالیخانی کارهای خوبی انجام داده، می‌گوید: «این کارها با یکسری امور دیگر در رابطه بود و ادامه هم پیدا کرد ولی آنچه بعداً مساله ایجاد کرد بالا رفتن بی‌حساب‌وکتاب قیمت نفت بود.»

ببینید: عالیخانی تنها نبود / بررسی تفاوت سیاستگذاری دهه 40 با دهه 50 در گفت‌وگو با کامران دادخواه

این اقتصاددان معتقد است که عالیخانی در مسیر رشد اقتصادی ایران، تنها نبوده و یادآوری می‌کند که به غیر از عالیخانی افرادی چون ابتهاج هم در این دوران کارهای بسیاری انجام داده‌اند.

دادخواه همچنین معتقد است که توسعه آن سال‌های ایران، تورم سال‌های بعدی را به همراه آورده است. او می‌گوید: «مقدار زیادی جاده و سد و کارخانه احداث شد و زیربنای اقتصاد ایران ساخته شد. اما این کارها و پول ریختن به بازار باعث ایجاد تورم شد. در این مقطع علی امینی، نخست‌وزیر، بر سر کار آمد و برنامه پایین آوردن تورم را اجرا کرد.»

.

نگاهی کوتاه به زندگی علینقی عالیخانی

علینقی عالیخانی، بهمن 1307، در ابهر به دنیا آمد. او پس از اخذ دیپلم از دبیرستان البرز، لیسانس علوم سیاسی را از دانشگاه تهران اخذ گرفت و سپس دوره دکترای علوم اقتصاد را در فرانسه گذراند. هفت سال وزیر اقتصاد و 2 سال ریاست دانشگاه تهران، از جمله سوابق اوست.

راه‌اندازی ذوب‌آهن اصفهان، ماشین‌سازی تبریز، تراکتورسازی تبریز، ماشین‌سازی اراک، تاسیس موسسه استاندارد و تاسیس شرکت خودروسازی ایران ناسیونال و بسیاری دیگر از صنایع موفق ایران، در دوران حضور او در وزارت اقتصاد رخ داده است.

در تصویر زیر، تایملاین زندگی او را مشاهده می‌کنید. برای مشاهده عکس با کیفیت اصلی، اینجا را کلیک کنید.

•