پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
مسیر تحول دیجیتال در بازار سرمایه
لازمه حرکت بازار سرمایه در مسیر تحول دیجیتال، تغییر نقش فناوری اطلاعات از پشتیبان به پیشران است. حوزه فناوری اطلاعات بازار سرمایه، به‌عنوان محوریت این تحول، باید در ابتدا با شناخت پارادایم‌های جدید و سپس شناخت مدل‌های کسب‌وکاری موجود در بازار سرمایه، به ایجاد مدل‌های جدید کسب‌وکاری، سرویس‌های جدید و بهبود سرویس‌های موجود کمک کند
ماهنامه عصر تراکنش شماره ۳۴ / تحول دیجیتال، تمامی حوزه‌های بازار سرمایه؛ از کارگزاران و واسطه‌ها تا معاملات، تسویه، نظارت، حمایت از سرمایه‌گذاران و به‌طور کلی مدل‌های کسب‌وکاری بازار را تحت تاثیر قرار داده و در آینده‌ای نه‌چندان دور، پای بازیگران جدیدی که خدمات نوینی را ارائه می‌دهند، به بازار باز خواهد کرد.
در سال‌های اخیر همگام با پیشرفت‌های ایجادشده در راستای دیجیتالی‌شدن ابعاد مختلف زندگی، از شبکه‌های اجتماعی گرفته تا افزایش ضریب نفوذ تلفن‌های همراه در زندگی روزمره، کلان‌داده‌ها و…، کسب‌وکارهای امروزی بیش از هر زمان دیگری تحت تاثیر این تحول قرار گرفته‌اند. در حوزه صنعت خدمات مالی، بازارهای سرمایه به‌عنوان یکی از بخش‌های مهم این حوزه می‌توانند از طریق در پیش گرفتن رویکرد تحول دیجیتال، نوآوری‌های زیادی در ارائه خدمات ایجاد کرده و با تمرکز بر بهبود تجارب مشتریان و سرمایه‌گذاران، عملکرد خود را تا حد زیادی ارتقا بخشیده و در مقایسه با سایر رقبا، سرمایه‌گذاران بیشتری را به سوی خود جذب کنند.
تحول دیجیتال نیازمند تغییر و تحول در ابعاد و سطوح مختلفی مانند دولت، کسب‌وکارها، مشتریان و… است. در ادامه، به ابعاد و مصادیق تحول دیجیتال از بعد کسب‌وکاری بازار سرمایه و همچنین الزامات مهم تدوین نقشه راه دیجیتال بازار سرمایه پرداخته خواهد شد.
مفهوم و الزامات تحول دیجیتال
توسعه فناوری در حوزه‌های مختلف موجب پیشرفت‌های زیادی در راستای تحول دیجیتال شده است. ایجاد این تحول بیش از آنکه به پیاده‌سازی فناوری‌های جدید وابسته باشد، نیازمند تغییر در زنجیره ارزش کسب‌وکار و همچنین تغییرات ساختاری و فرایندی در کسب‌وکار با هدف ارائه ارزش به مشتریان است. بدین ترتیب، در وهله اول لازم است در طراحی خدمات و به‌کارگیری فناوری‌های جدید از دیدگاه مشتریان و با هدف پاسخگویی به نیازمندی‌ها و ایجاد ارزش برای آنها به موضوع نگریسته شود.
در این راستا، لازم است دسترسی به داده‌های دیجیتال فراهم شده، سپس خودکارسازی فرایندها و ارتباط بین بخش‌های مختلف زنجیره ارزش کسب‌وکار ایجاد و مهم‌تر از همه، این داده‌ها مورد تحلیل قرار گرفته تا از نتایج تحلیل در جهت بهبود فرایندها و خلق ارزش برای مشتریان استفاده شود. از آنجا که تاثیر فرایندهای پشتیبان کسب‌وکار بر ایجاد تجربه مطلوب برای مشتریان به اندازه فرایندهای اصلی کسب‌وکار است، ایجاد یکپارچگی کامل بین فرایندهای اصلی و پشتیبان مرتبط در راستای بهبود تجارب دیجیتال مشتریان نقش مهمی ایفا می‌کند.
تحول دیجیتال در صنعت خدمات مالی
به‌دلیل اهمیت اطلاعات و پردازش اطلاعات در صنعت خدمات مالی، فناوری‌های اطلاعاتی نفوذ زیادی در این حوزه داشته و حتی در بسیاری موارد به‌عنوان یک مزیت رقابتی مهم مطرح هستند. میزان دیجیتالی‌شدن صنعت مالی نیز مانند دیگر حوزه‌ها به دیجیتالی‌شدن سایر ابعاد مانند دولت، کسب‌وکارها و مشتریان مرتبط بوده و وابسته به نفوذ روندهای دیجیتال در هر کشور و عواملی مانند میزان استفاده از اینترنت برای انجام امور مالی و پرداخت‌های اینترنتی، استفاده از ارزهای دیجیتال، پرداخت‌های همتا‌به‌همتای سازگار با سیستم‌های بانکداری و… است. واضح است که تحول دیجیتال به یکباره اتفاق نمی‌افتد و دارای مراحل مختلفی از بلوغ است. مساله مهم؛ طی‌کردن این مراحل و حرکت پیوسته به سمت دیجیتالی‌شدن است.
ابعاد مختلف بازار سرمایه دیجیتال
به‌طور کلی، تحول دیجیتال در بازار سرمایه را از دو بعد مختلف می‌توان مدنظر قرار دارد؛ بعد اول، به تحول دیجیتال در سطح هر یک از ارکان بازار سرمایه در مقیاس داخل سازمانی مربوط شده که مشتمل بر ایجاد زیرساخت‌های لازم مانند مراکز داده و زیرساخت‌های ابری، پیاده‌سازی پلتفرم‌های دیجیتال مانند پرداخت دیجیتال، شبکه‌های اجتماعی، تحلیلی، ابزارهای هوشمند و نرم‌افزارهای موبایل به‌عنوان شاخص‌های موثر در ایجاد تحول دیجیتال بوده و بعد دوم به پیاده‌سازی و به‌کارگیری روندها و فناوری‌های مطرح، در سطح حوزه‌های کلیدی و مهم بازار سرمایه مانند چرخه معاملات (پیش از معامله، معامله و پس از معامله)، نظارت، اطلاع‌رسانی، گزارشگری مالی و… مرتبط است.
در حال حاضر، تاثیرات فناوری در حوزه بازار سرمایه به خودکارسازی معاملات محدود نمی‌شود؛ بلکه انجام معاملات پربسامد (High Frequency Trading)، به‌کارگیری بسترهای معاملات الکترونیکی جایگزین، مسیردهی هوشمند سفارش‌ها و… به افزایش رقابت در ارسال سفارش‌ها، افزایش سرعت معاملات و به‌طور کلی تغییر ماهیت بازار منجر شده است. علاوه بر حوزه پیش از معاملات و معاملات، تحول دیجیتال، در حوزه پس از معاملات و همچنین در حوزه نظارت و کشف اقدامات مشکوک و مدیریت ریسک بازارهای سرمایه نیز کارکردهای مختلفی دارد. در ادامه، برخی از مهم‌ترین مصادیق و کارکردهای کلان تحول دیجیتال در بازارهای سرمایه به اختصار مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد:
بسترهای معاملاتی جایگزین: طی دهه‌های اخیر، تغییرات چشم‌گیری در حوزه بسترهای معاملاتی بازارهای سرمایه، مبتنی بر به‌کارگیری بسترهای معاملاتی موازی، ایجاد شده است. به‌عنوان مثال، در آمریکا امکان انجام معاملات در بسترهای جایگزین (Alternative Trading system) که هر یک برای مقاصد خاصی به وجود آمده‌اند، فراهم شده است. یکی از مشهورترین این بسترها، شبکه ارتباطات الکترونیکی(Electronic Communication Network) است که امکان انجام معاملات را به‌ویژه در ساعات پیش از معاملات فراهم می‌کند. مخازن تاریک (Dark Pool) نیز نمونه دیگری از این بسترها هستند که با هدف حذف واسطه‌ها و کاهش هزینه‌های معاملاتی ایجاد شده و به‌واسطه در اختیار داشتن بخشی از سهم بازار معاملات، موجب افزایش رقابت در این حوزه و تغییر ماهیت بازارهای سرمایه شده‌اند.
مسیردهی هوشمند سفارش‌ها: «مسیردهی هوشمند سفارش‌ها» (Smart Order Routing) از الگوریتم‌ها جهت مسیردهی سفارش‌ها بهره می‌برد. قبل از به‌کارگیری سیستم SOR (Smart Order Routing)، هدایت سفارش‌ها به بازارهای مختلف بورس توسط کارگزاران انجام می‌شد. در حال حاضر، به کمک سیستم SOR مسیردهی سفارش‌ها به‌صورت هوشمند انجام شده و امکان خریدوفروش سهام در بازارهای مختلف با قیمت‌های مناسب فراهم شده است.
معاملات پربسامد (HFT): در نتیجه ظهور فناوری‌های نوین، امکان انجام معاملات پرسرعت یا پربسامد و دسترسی سریع سرمایه‌گذاران به زیرساخت معاملاتی فراهم شده است. از آنجا که تفاوت سرعت در عملکرد الگوریتم‌های معاملاتی حتی در حد میلی‌ثانیه می‌تواند منافع مالی بسیاری برای سرمایه‌گذاران داشته باشد، این معاملات باعث ایجاد رقابت بین تامین‌کنندگان الگوریتم‌ها و بهبود عملکرد آنها شده است.
کارگزاران آنلاین: حوزه کارگزاری‌ها نیز تحت تاثیر تحول دیجیتال قرار گرفته و کارگزاری‌های آنلاین که خدمات ارائه‌شده توسط کارگزاری‌های سنتی را از طریق بسترهای ارتباطی مختلف مانند اینترنت و نرم‌افزارهای موبایل و با هزینه کمتر ارائه می‌دهند، پدید آمده‌اند. در نتیجه این پارادایم جدید، سرمایه‌گذاران می‌توانند معاملات خود را به اتکای معاملات الگوریتمی، سفارش‌دهی هوشمند یا دسترسی مستقیم به بازار انجام داده و وابستگی کمتری به کارگزاران داشته باشند. بدین ترتیب، سرعت انجام معاملات بالا رفته و نقش سنتی کارگزاران در چرخه معاملات کمرنگ شده و به شکلی دیگر و در قالب ارائه خدمات مشاوره و… نمود پیدا می‌کند.
پس از معاملات و تسویه آنی: توکنایز کردن دارایی‌ها به گونه‌ای که امکان انتقال همتابه‌همتا وجود داشته و نیازمند واسطه‌ای نباشد و همچنین کاربرد فناوری مذکور در بحث تسویه تقریبا آنی و کاهش هزینه‌های معاملاتی از جمله مزایای مهم به‌کارگیری فناوری بلاکچین در بازار سرمایه است. پذیرش بلاکچین در بازارهای سرمایه باید مبتنی بر توسعه تدریجی این فناوری و استفاده بخش قابل توجهی از فعالان بازار از این فناوری تا دستیابی به مزایای حاصل از آن باشد. از جمله ویژگی‌های بازار سرمایه، لزوم عدم افشای برخی اطلاعات محرمانه مانند هویت افراد انجام‌دهنده یک معامله است؛ بنابراین شبکه‌های بلاکچین برای بازار سرمایه باید به گونه‌ای طراحی شوند که در مواقع لزوم از حریم خصوصی پشتیبانی کنند. همچنین، «قراردادهای هوشمند» در حوزه پس از معاملات نقش مهمی در حذف واسطه‌ها و کاهش زمان تسویه ایفا می‌کنند.
کشف اقدامات مشکوک و مخرب: همزمان با افزایش داده‌ها و پیچیدگی‌های بازار و همچنین قوانین و مقررات رگولاتوری، وظیفه نظارت بر انجام معاملات نیز پیچیده‌تر شده و بازارهای سرمایه را ناگزیر از به‌کارگیری فناوری‌های مبتنی بر هوش مصنوعی و یادگیری ماشین در حوزه نظارت و پایش کرده است. این فناوری‌ها به کمک درک الگوهای بسیار پیچیده و روابط پنهان موجود در میان حجم بزرگی از داده‌ها، ایجاد مدل‌های جدید از مدل‌های قدیمی و موجود، ایجاد تعامل بین دانش افراد و ماشین و…، به شناسایی پیش‌دستانه تخلفات و موارد سوءاستفاده کمک می‌کند.
هوشمندسازی فرایندها: تحول و خودکارسازی فرایندهای درون‌سازمانی و بین‌سازمانی از جمله دیگر ابعاد مهم تحول دیجیتال است. در بازار سرمایه ایران نیز می‌توان با هوشمندسازی فرایندها و حذف کامل کاغذ و مراجعات حضوری، اعتبارسنجی خودکار مدارک و اطلاعات، خودکارسازی شناسایی و احراز صلاحیت سرمایه‌گذاران، خودکارسازی فرایند اعطای مجوز به کارگزاران و تعاملات با شرکت‌های نرم‌افزاری بازار سرمایه، هوشمندسازی فرایند تخصیص ظرفیت گپ‌سرورها به شرکت‌های نرم‌افزاری بازار سرمایه و…، ضمن کاهش چشم‌گیر هزینه‌ها و رعایت اصل عدالت در بازار، از انجام امور تکراری و بدون ارزش افزوده جلوگیری و از ظرفیت‌های آزادشده به شکل بهتری استفاده کرد.
علاوه بر آن در حوزه فرایندهای بین‌سازمانی و همچنین تعاملات با عموم مردم، به کمک تبادل اطلاعات برخط و هوشمند، می‌توان نحوه تعامل مردم و مراجعان به تمامی نهادهای بازار سرمایه را متحول کرد و با تحلیل نیازمندی‌ها، دغدغه‌ها و پیش‌بینی الگوهای رفتاری آنها، مدیران را در راستای اتخاذ تصمیمات مناسب یاری رساند. ایجاد «کیف پول دیجیتال» جهت تسهیل خدمات پرداخت و همچنین ایجاد بسترهای دیجیتال برای دریافت آنی سود سهام توسط سرمایه‌گذاران، نمونه‌هایی از دیجیتالی‌کردن فرایندهای مرتبط با سرمایه‌گذاران در بازار سرمایه است. سایر فناوری‌های این حوزه مانند تشخیص صدا، پردازش تصویر و… نیز می‌توانند در مواردی مانند پیش‌بینی‌ها، پاسخگویی خودکار به مشتریان و… به کار گرفته شوند.
پیش‌بینی‌ها: به‌کارگیری شبکه‌های عصبی در بسیاری از موارد، امکان درک و یادگیری را تا اندازه لازم برای ماشین‌ها فراهم کرده و می‌تواند در مواردی مانند پیش‌بینی شاخص‌های بازار، پیش‌بینی سری‌های زمانی و… مورد استفاده واقع شود.
سایر کارکردها: برخی کارکردهای عمومی‌تر در خصوص تحول دیجیتال در بازار سرمایه وجود دارد. به‌عنوان مثال، ایجاد سیستم‌های نمایش تابلوی معاملات که هم از داخل محل تالار معاملاتی و هم از خارج ساختمان قابل مشاهده باشد، می‌تواند در راستای اطلاع‌رسانی شفاف و مدیریت محتوای ارائه‌شده به عموم موثر باشد. با توجه به حساسیت داده‌های به نمایش گذاشته‌شده در بورس، لازم است این سیستم‌ها با خطای نزدیک به صفر کار کرده و قابلیت اتکای بالایی داشته باشند. علاوه بر این، تالارهای معاملاتی می‌توانند میزبان بسیاری دیگر از خدمات جدید دیجیتال ارائه‌شده به سرمایه‌گذاران باشند.
نقشه راه دیجیتال بازار سرمایه، راهنمای حرکت
حرکت در مسیر تحول دیجیتال، از ابعاد مختلف مزایا و منافع بسیاری برای بازار سرمایه به همراه دارد. آغاز این تحول نیازمند تدوین نقشه راه دیجیتال بازار سرمایه و تغییر نقش سنتی فناوری اطلاعات از «پشتیبان» به «پیشران» است. در این راستا، لازم است حوزه فناوری اطلاعات در محوریت مرکزی موضوع قرار گرفته و در ابتدا با شناخت پارادایم‌های جدید و سپس شناخت مدل‌های کسب‌وکاری موجود در بازار سرمایه، به ایجاد مدل‌های جدید کسب‌وکاری، سرویس‌های جدید و بهبود سرویس‌های موجود کمک کند. در جریان فرایند شناخت، چالش‌ها و گلوگاه‌های موجود مشخص‌شده و با توجه به اهمیت و اولویت آنها و همچنین تمرکز بر مشتریان، می‌توان در راستای به‌کارگیری فناوری‌های دیجیتال مرتبط و مناسب برنامه‌ریزی کرد.
هماهنگ‌سازی اقدامات انجام‌شده در راستای دیجیتالی‌شدن بازار، اطمینان از هماهنگی کارکرد نرم‌افزارهای توسعه داده‌شده در ارکان مختلف بازار، مدیریت داده‌های تولیدشده در بازار و آماده‌سازی آنها جهت تحلیل و پردازش، مدیریت مباحث مربوط به امنیت و محرمانگی داده‌ها در بازار، اطمینان از مطابقت آنها با قوانین و مقررات و… از جمله دلایل مهم نیاز به تدوین نقشه راه دیجیتال بازار سرمایه است.
از سوی دیگر اگر قرار باشد حوزه فناوری اطلاعات بازار سرمایه ابتکار عمل را در دست بگیرد، در درجه اول خود باید به درجه مناسبی از چابکی برسد و به جای آنکه در دام انجام عملیات پشتیبانی و روزمرگی و ایجاد سامانه‌های مبتنی بر تقاضا (از سوی واحدهای کسب‌وکار) گرفتار شود، بررسی مداوم و هدفمندی در راستای شناسایی فناوری‌های نوین و رویکرد سایر بازارهای سرمایه دنیا در زمینه بهره‌مندی از این فناوری‌ها را در دستور کار قرار داده و در کنار آن، مدل‌های موجود کسب‌وکاری را بررسی و زمینه‌های بهبود آنها به کمک فناوری‌های مطرح را شناسایی یا مدل‌های جدیدی را پیشنهاد کند.
در نتیجه این بهبود یا ایجاد مدل‌های جدید، کل اکوسیستم بازار تحت تاثیر قرار گرفته که تغییرات نیز خود نیازمند مدیریت صحیح و مناسب است. از آنجا که تحول دیجیتال مسیری تدریجی و تکاملی دارد، انجام تحقیقات و بررسی‌های مربوطه باید به شکل مستمر و مداوم انجام شده و پاسخ‌دهنده سوالاتی باشد که نقشی کلیدی در تدوین نقشه راه دیجیتال بازار سرمایه بازی می‌کند.
برخی از مهم‌ترین این سوالات عبارتند از: به کمک تحول دیجیتال کدام‌یک از خدمات بازار سرمایه را می‌خواهیم ارتقا دهیم؟ چه خدمات و سرویس‌های جدیدی باید ایجاد کنیم؟ چه فناوری به کار بگیریم؟ منابع و مهارت‌های درون‌سازمانی لازم برای ایجاد این تحول کدام‌اند و چه ارزیابی از آنها داریم؟ چه راهکاری برای تحت تاثیر قرار گرفتن برخی عملیات سازمانی وجود دارد؟ و در نهایت اینکه مدیریت تغییر فرهنگ که عاملی مهم در موفقیت پیاده‌سازی و پذیرش فناوری‌های جدید است، چگونه صورت گیرد؟
نویسنده / مترجم
طاهره منزوی