پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
تطبیق با کرونا به نفع گمرک الکترونیکی
گمرک ایران میان سنت و مدرنیته مانده است، نه کاملاً سنتی است، نه کاملاً مدرن. فعالان تجاری معتقدند عدم الکترونیکی‌کردن واقعی گمرک عواقب سختی خواهد داشت
ماهنامه عصر تراکنش شماره ۳۴ / با توجه به تعدد قوانین و مقررات، الزام معافیت‌های گمرکی و دریافت مجوزهای متعدد و تنوع رویه‌های گمرکی، بخشی از گمرک به‌صورت دستی و قدیمی و بخشی به‌صورت الکترونیک فعالیت می‌کند که این مساله صاحبان کالاها و مراجعه‌کنندگان به گمرک را با سردرگمی مواجه کرده است.
کرونا، ویروسی است که به‌سرعت در جهان منتشر شد و اکثر دولت‌ها را با چالش جدی مواجه کرد تا دولت‌هایی که امور جاری خود را به‌صورت الکترونیک انجام می‌دادند، نشان دهند کدام‌یک در نبرد با ویروس کووید 19 موفق‌تر عمل می‌کنند.
گمرک یکی از سازمان‌هایی است که نقش مهمی را در این زمینه ایفا کرد؛ چراکه تبادل کالا میان کشورها در شرایط کرونا نه می‌توانست قطع شود، نه با شرایط قبلی ادامه یابد. پس به ناچار هر دولتی به تناسب خود فرایندها و روش را تغییر داد تا در این نبرد موفق شود. ایران سال‌های طی اخیر با راه‌اندازی پنجره واحد تجارت فرامرزی مدعی راه‌اندازی گمرک الکترونیک است، اما تصویر رؤیایی آن چگونه است؟ گمرک الکترونیک در ایران به‌مانند همه تصورات با واقعیت آن در دنیای بیرونی متفاوت است.
گمرک از گذشته تاکنون
گمرک از قدیمی‌ترین سازمان‌های شکل‌گرفته توسط انسان است؛ درست از همان زمانی که بر ورودی شهرها دروازه‌هایی نصب می‌شد و تمامی افراد و وسایل همراه آن بررسی می‌شد. البته تجارت هم از جمله اولین اقداماتی بود که روابط بین دولت‌ها را تقویت می‌کرد، پس واردات و صادرات دلیل به وجود آمدن گمرک است و وظیفه ذاتی گمرک کنترل ورود و خروج کالا بر اساس مقررات هر کشور است.
در گذشته به این شکل بود که ابتدا کالا در محلی به نام گمرک تخلیه و انبار می‌شد تا بر اساس مقررات هر کشور وارد یا خارج شود؛ بنابراین اقتصاددانان به تجارت اهمیت دادند و فرایند مستهلک نگهداری چندروزه کالا کمتر شد. البته این به میزان اعتقاد کشورها به تجارت خارجی هم بستگی داشت و دولت‌ها بودند که تعیین می‌کردند سرعت‌عمل ورود و خروج کالا چقدر باشد. سرعت ترخیص کالا در واقع پوشش هزینه پنهان ناشی از انبار کالاها در روش قدیمی بود. به هر حال کشورها به این نتیجه رسیدند که از امکاناتی استفاده کنند تا هزینه‌ها را کاهش دهند.
شاید 45 سال پیش، زمانی که تصمیم گرفته شد فرایند گمرکی تسهیل شود، مانند امروز به ذهن کسی نمی‌رسید که می‌توان از گمرک الکترونیک استفاده کرد و بدون نیاز به دپوی کالاها با سرعت هرچه بیشتر آنها را عبور داد، ولی از آن زمان روش قدیمی منسوخ شد. امروزه در بسیاری از کشورها دیگر گمرک با آن تصویر قدیمی مطابقت ندارد و استفاده از سیستم الکترونیک معنای عبور از مرز و دروازه‌های کشورها را تغییر داده است.
در ایران تصمیم جدی برای تغییر شکل گمرک در سال 1355 گرفته شد و قراردادی برای سیستم گمرک مکانیزه بسته شد. در آن هنگام ابتدایی‌ترین ابزارهای کنونی هم وجود نداشت، ولی استفاده از ماشین‌حساب فرایند طولانی جمع‌وتفریق دستی حساب‌ها را کوتاه می‌کرد و تحول مهمی محسوب می‌شد. امروزه گمرک فرای تصورات آن زمان است و در اغلب کشورها بدون هیچ فرایند انسانی تمامی امور گمرکی به شکل الکترونیک انجام می‌شود و تنها از نیروی انسانی برای تطبیق اطلاعات و ارزیابی آن استفاده می‌شود و کنترل و نظارت بدون نیاز به دپوی کالاها و دخالت انسان امکان‌پذیر شده و دستگاه‌های کنترلی نامحسوس و وسایل بازرسی غیرمزاحم امکان دقت و سرعت را بیشتر کرده است.
به هر حال با وجود اینکه دنیا بیش از نیم‌قرن است که به سمت یکسان‌سازی قوانین تجاری رفته و سازمان جهانی گمرک و سازمان تجارت جهانی رویه‌های مشخصی را تعیین کرده‌اند، اما کرونا روی دیگر ماجرای تجارت در شرایط بحرانی را نشان داد و کشورها محموله‌های خرید تجهیزات مرتبط با مبارزه با کرونا را بر خلاف عرف تجارت جهان یا با قیمت بالاتری خریده یا به‌طور رسمی در کشور گذرگاه غارت کردند که در این میان اسناد الکترونیک هم نتوانست کمکی کند.
ویروس کرونا و گمرک الکترونیک
گمرک الکترونیک در شرایط کرونا چگونه فعالیت کرد؟ برای پاسخ به این سؤال پیش از هر چیز باید به زیرساخت مربوط به آن پرداخت؛ چراکه در آبان‌ماه با قطعی اینترنت بیش از یک‌هفته‌ای، بسیاری از تجار و صاحبان کالاها با مشکلات جدی مواجه شدند و بعضاً شاهد فاسد شدن برخی کالاهای خوراکی در گمرکات بودیم و این یعنی بدون در نظر گرفتن کرونا هم گمرک الکترونیک با چالش‌های جدی مواجه است و ضعف زیرساختی اینترنت نیز مشکل را دوچندان کرده است.
در شرایط بحران کرونا علاوه بر زیرساخت گمرک، یکپارچگی آن نیز مورد اهمیت است؛ چراکه در شرایط فعلی با توجه به تعدد قوانین و مقررات، الزام معافیت‌های گمرکی و دریافت مجوزهای متعدد و تنوع رویه‌های گمرکی، بخشی از گمرک به‌صورت دستی و قدیمی و بخشی به‌صورت الکترونیک فعالیت می‌کند که این مساله صاحبان کالاها و مراجعه‌کنندگان به گمرک را با سردرگمی مواجه کرده است.
در واقع به جای اینکه امور گمرکی سهل و سریع باشد، پیچیده و زمان‌بر می‌شود و بسیاری از نهادها هم که شاید نیازی به اخذ مجوز از آنها نباشد، زمان زیادی را هدر می‌دهند. الکترونیکی‌کردن به‌منظور افزایش سرعت و تسهیل انجام کار با شفافیت بیشتر و کاهش بوروکراسی است، اما قوانین به‌صورتی است که گمرک نمی‌تواند برای هر یک از اقدامات خود اصلاحات قانونی بخواهد و فرایند جایگزینی اسناد الکترونیک با اسناد کاغذی همچنان با مشکلاتی همراه است.
پیچیدگی امور گمرکی ایران در حالی است که ساده‌ترین قوانین گمرکی را هنگ‌کنگ و سنگاپور دارند و قطر طرحی را پیاده کرده که ترخیص کالا حداکثر 20 دقیقه طول می‌کشد. در انگلیس امور گمرک با حجم زیادی از اطلاعات تنها حدود پنج ثانیه طول می‌کشد تا اطلاعات ارزیابی شود و اعلام کند امکان ترخیص وجود دارد، اما در مورد ایران گفته می‌شود سیستم سنتی را مکانیزه می‌کند، نه اینکه سیستم سنتی را به مدرن تبدیل کند.
گمرک ایران تقریباً از سیستم‌های کامپیوتری و الکترونیکی برای سرعت‌دهی به امور قدیمی خود استفاده می‌کند. شاید کرونا به نفع تجاری باشد که از مراجعات حضوری به گمرکات خسته شده‌اند و البته گفته می‌شود گمرک در این زمینه تغییراتی اعمال کرده است.
مهرداد ارونقی، معاون فنی و امور گمرکی گمرک ایران می‌گوید: «با شیوع کرونا، گمرک سیستم الکترونیک حوزه فنی و گمرکی خود را توسعه داد و برای کاهش شیوع ویروس، اتوماسیون اداری و کارتابل الکترونیکی جهت امکان دورکاری را به وجود آورد». ارونقی همچنین توضیح داد: «تمهیدات لازم برای ارسال الکترونیکی درخواست‌ها توسط تجار، بدون نیاز به مراجعه آنها فراهم شد و همین‌طور اقلام مرتبط با مقابله با بیماری کرونا در مسیر سبز اظهارنامه جهت ترخیص در حداقل زمان ممکن و عدم نیاز به ارزیابی فیزیکی قرار گرفت.»
به گفته معاون فنی گمرک؛ از دستگاه ایکس‌ری برای ارزیابی و کنترل اقلام وارداتی، ترانزیتی و حتی صادراتی جهت جلوگیری از آلودگی‌های احتمالی پرسنل گمرک به ویروس در ارزیابی فیزیکی استفاده شد.
او می‌گوید: «لینک ارتباطی با وزارت صمت در سامانه انبارها جهت امکان رصد اقلام ترخیص‌شده از گمرک ایجاد شد. همچنین لینک ارتباطی الکترونیکی با سازمان بنادر و وزارت بهداشت راه‌اندازی شد تا اقلامی که در بنادر و انبارها وجود دارد، ولی به گمرک اظهار نشده‌اند، یا جهت امکان اعلام به وزارت بهداشت، رصد شوند. در واقع بستر الکترونیکی جهت اخذ مجوزهای ترخیص با حداقل اسناد صادره توسط وزارت بهداشت و در وهله دوم وزارت صمت ایجاد شد.»
خطر بروز فساد در سایه کرونا
با این حال، فعالان تجاری اغلب از فرایند گمرکی در کشور ابراز نارضایتی می‌کنند و معتقدند عدم الکترونیکی‌کردن واقعی گمرک عواقب سختی خواهد داشت. فرهاد احتشام‌زاد، کارشناس حوزه تجارت معتقد است که هر جا که سیستم‌ها دچار دخالت نیروی انسانی می‌شوند، به همان میزان احتمال خطا و اشتباه بالا می‌رود. اگر خطا را به معنای تخلف خودخواسته و اشتباه را به معنای تخلف ناآگاهانه تفسیر کنیم، آنچه بیش از هر چیز در سیستم گمرک ایران که دارای دالان‌های تودرتو و ارتباطات زیرزمینی است، خود را نمایان می‌کند، «خطا» خواهد بود.
این فعال اقتصادی می‌گوید: «با توجه به زمینه قبلی فساد نهادینه‌شده در سیستم‌های اقتصادی کشورمان و بحران فعلی کرونا که با تشدید بیکاری سبب رشد میزان فساد خواهد شد، وابستگی سیستم گمرک به فرد بیش از هر زمانی مضر خواهد بود.»
او با اشاره به ضعف‌های گمرک الکترونیک تاکنون در ایران گفت: «به‌طور مثال تجربه ناموفق کارشناسان ارزیاب سیستمی گمرک اگرچه در کوتاه‌مدت پاسخگو بود، اما در حال حاضر نه‌تنها مشکل پیشین حل نشده؛ بلکه قبح موضوع کمی بیشتر شکسته شده است.»
احتشام‌زاد افزود: «وابستگی سیستم‌های مالی به انسان، سبب افزایش خطاست. گمرک نیز از این قاعده مستثنی نیست و از آنجا که مبنای تشخیص میزان هزینه سیستم گمرک است، این سیستم مالی نیز در برابر دخالت نیروی انسانی بسیار آسیب‌پذیر است.»
این فعال اقتصادی بر این باور است که بررسی ریشه‌ای دلایل عدم تحقق اهداف دولت در هفت‌ساله اخیر در بخش «هزینه مبادله» که بر مبنای دو پارامتر اصلی تعداد مستندات و هزینه ـ زمان انجام کار بوده است، می‌تواند در شناسایی عوامل اصلی تاثیرگذار در عدم تحقق اهداف بسیار مؤثر باشد.
علی شریعتی، فعال اقتصادی و عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی نیز به تجربه شخصی خود از گمرک در کشورهای همسایه اشاره می‌کند و می‌گوید:«ما محموله‌ای را به کشور گرجستان ارسال کردیم و جالب بود که اطلاعات را قبل از ارسال در سامانه‌های گمرکی گرجستان آپدیت کردیم و با یک شناسه به‌صورت پنجره باز، کدی را قبل از ارسال دریافت کردیم و همه فرایندهای گمرکی با یک شماره رفرنسی که وارد کردیم و ورود کالا با این شماره رفرنس انجام شد. در آنجا طی یک بازه زمانی 24ساعته تمام مدارک سیستمی بررسی و مشاهده عینی از بار همه فرایند انجام شد. این تجربه کشوری در همسایگی ایران است که تا چند سال پیش درگیر مفاسد اداری بود و بعد از تغییرات گسترده توانست روند گمرکی را بهبود ببخشد. گمرک ایران مشکل سیاست‌گذاری و اعمال سلیقه دارد و به علت منافع و دست‌های پشت پرده، شفافیتی در آن وجود ندارد.»
نویسنده / مترجم
سمانه عابدی