پایگاه خبری راه پرداخت دارای مجوز به شماره ۷۴۵۷۲ از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخشی از «شبکه عصر تراکنش» است. راه پرداخت فعالیت خود را از دوم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۰ شروع کرده و اکنون پرمخاطب‌ترین رسانه ایران در زمینه فناوری‌های مالی، بانکداری و پرداخت و استارت‌آپ‌های فین‌تک است.
صربستان در جنوب شرقی قاره اروپا واقع شده و از معدود کشورهای اروپایی است که بعد از جنگ جهانی دوم همچنان درگیر جنگ بوده و تحولات و دگرگونی‌های سیاسی پیاپی را تجربه کرده است. شاید بسیاری از ایرانی‌ها از این کشور چیز زیادی ندانند، اما با لغو روادید بین ایران و صربستان، تنها در شش ماهه دوم سال گذشته، هفت هزار ایرانی به‌عنوان گردشگر به این کشور سفر کرده‌اند تا زمینه آشنایی هرچه بیشتر این دو کشور فراهم شود.در این مطلب نگاهی خواهیم داشت به اقتصاد، بانکداری، پرداخت و فین‌تک صربستان و چند چیز کوچک دیگر.
این مطلب از مجموعه مطالب شماره ۱۲ ماهنامه عصر تراکنش است که به بهانه جام‌جهانی به صورت ویژه به اقتصاد، بانکداری، پرداخت و فین‌تک ۳۲ کشور حاضر در جام‌جهانی پرداخته است. در صورت تمایل مطالب مربوط به ۳۱ کشور دیگر را می‌توانید از بخش ویژه پرونده جام‌جهانی راه پرداخت ببینید.
دانلود کنید: فایل PDF پرونده ویژه «اقتصاد، بانکداری، پرداخت و فین‌تک صربستان» در شماره ۱۲ ماهنامه عصر تراکنش
دانلود کنید: فایل PDF شماره ۱۲ ماهنامه عصر تراکنش
صربستان
صربستان که با نام رسمی جمهوری صربستان شناخته می‌شود، کشوری محصور در خشکی است که با هیچ دریا یا اقیانوسی در ارتباط نیست. این کشور در مرکز جنوب شرقی اروپا واقع شده است. حکومت نوین صربستان در سال ۱۸۱۷ در پی قیام دوم صرب‌ها به‌وجود آمد و پس از پایان جنگ جهانی دوم مرزهای امروزی این کشور شکل گرفت. در آن زمان صربستان یک واحد فدرال درون جمهوری فدرال سوسیالیستی یوگسلاوی شد.
پس از آنکه مونته‌نگرو از اتحاد صربستان و مونته‌نگرو جدا شد، صربستان در سال ۲۰۰۶ دوباره به‌صورت حکومت منفرد درآمد. این کشور استان های خودمختاری دارد؛ کوزوو و متوهیا در جنوب و ویوودینا در شمال. با اینکه کوزوو اعلام استقلال کرده است، اما همچنان زیر نظر نمایندگان موقت سازمان ملل اداره می‌شود. صربستان از نظر جغرافیایی در یکی از راه‌های بین‌المللی اصلی قرار گرفته و مرکز و غرب اروپا را به کشورهای یونان، ترکیه، قاره آسیا، آفریقا و منطقه خاورمیانه پیوند می‌دهد.
[mks_pullquote align=”left” width=”600″ size=”16″ bg_color=”#2c3e50″ txt_color=”#ffffff”]
نواک جوکوویچ
نواک جوکوویچ تنیسور معروف صربستانی است. او موفق شده‌است ۲ سال متوالی بازیکن شماره یک دنیا لقب بگیرد. جوکوویچ جزو هفت بازیکنی است که توانسته‌اند هر چهار گرند اسلم را برنده شوند. او بعد از رود لاور دومین بازیکنی است که موفق شده‌است چهار گرند اسلم را به صورت پیاپی برنده شود. کسب شش قهرمانی در گرند اسلم استرالیا و کسب سه عنوان متوالی جام آزاد استرالیا از دیگر عناوین و افتخارات وی است.
[/mks_pullquote]
اقتصاد صربستان
صربستان بزرگ‌ترین جزء جمهوری یوگسلاوی سابق بود. بین سال‌های ۱۹۹۰ و سرنگونی اسلوبودان میلوشویچ در سال ۲۰۰۰، جنگ داخلی و حمله ناتو در سال ۱۹۹۹ و به‌دنبال آن تحریم‌های اقتصادی، اقتصاد این کشور به کمتر از نیمی از تولید پیشین آن کاهش یافت و بیشتر زیرساخت‌ها و ظرفیت صنعتی آن ویران شدند. با این حال با اصلاحاتی که سران این کشور در حوزه اقتصاد و کسب‌وکار انجام دادند، چشم‌انداز اقتصادی صربستان در سال‌های اولیه قرن 21 بهبود پیدا کرد.
رفع تحریم‌ها و دسترسی به سرمایه و بازارهای بین‌المللی نیز در بهبود شرایط موثر بود. صربستان هم‌اکنون جزء اقتصادهای در حال ظهور با محدوده درآمدی بالا شناخته می‌شود. صنایع خدماتی از جمله گردشگری در اقتصاد این کشور نقش تعیین‌کننده‌ای دارد و حدود 61 درصد تولید ناخالص ملی را تشکیل می‌دهد و پس از آن صنعت و کشاورزی بهترتیب با 31 و 8 درصد در مرتبه‌های بعدی قرار دارند.
بورس اوراق بهادار بلگراد، تنها بورس اوراق بهادار در این کشور است که دارایی بازار آن به بیش از هشت میلیارد دلار می‌رسد. اقتصاد صربستان در چندین سال گذشته تحت تاثیر بحران‌های اقتصادی جهانی قرار گرفته است. پس از تقریبا یک دهه رشد اقتصادی بالا (حدود 4.5 درصد در سال)، اقتصاد صربستان در سال 2009 وارد یک دوره رکود شدید شد که همچنان نتوانسته بعد از آن قد راست کند. متوسط حقوق ماهانه در این کشور در سال 2017، حدود 418 دلار بوده است و بیکاری همچنان یک معضل عمده در صربستان به حساب می‌آید که نرخ آن در سال 2017 به 13 درصد رسیده است.
آب‌وهوای صربستان و وجود دشت‌های وسیع در این کشور، شرایط مطلوبی را برای کشاورزی پدید آورده است. در سال 2016، این کشور بیش از سه میلیارد دلار محصولات کشاورزی و مواد غذایی را به خارج از کشور صادر کرده است. این کشور یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان میوه یخ‌زده به اتحادیه اروپاست. در کشور صربستان آلو (دومین تولیدکننده در دنیا بعد از چین)، تمشک (دومین تولیدکننده بعد از لهستان)، ذرت، گندم، چغندر، سویا، سیب‌زمینی، سیب، گوشت گاو، مرغ و لبنیات، تولید و به بازارهای جهانی صادر می‌شود.
صربستان همچنین در برخی صنایع حرف‌هایی برای گفتن دارد که عبارتند از: خودرو، فلزات، صنایع غذایی، الکترونیک، دارو و پوشاک. از میان شرکت‌های خودروسازی معروف، شرکت فیات در این کشور سرمایه‌گذاری کرده و سالیانه حدود دو میلیارد دلار صادرات خودرو از این کشور صورت می‌گیرد، همچنین صربستان هجدهمین تولیدکننده زغال‌سنگ در جهان و سومین تولیدکننده مس در اروپاست، ساخت تلفن‌های همراه هوشمند شرکت اینتل نیز که با برند تسلا به بازار عرضه می‌شود، در این کشور صورت می‌گیرد.
صنایع غذایی این کشور هم به‌خوبی در سطح منطقه بالکان و همچنین در سطح بین‌المللی شناخته شده است و برخی از برندهای برتر تجاری در حوزه مواد غذایی نظیر پپسی، کوکاکولا، نستله، هینکن و کارلسبرگ در این کشور کارخانه‌هایی تاسیس کرده‌اند.
[mks_pullquote align=”left” width=”600″ size=”16″ bg_color=”#2c3e50″ txt_color=”#ffffff”]
قلعه بلگراد
قلعه بلگراد به‌عنوان یک سازه دفاعی روی ارتفاعاتی مشرف به تقاطع رودخانه‌های ساوا و دانوب ساخته شد و از قرن دوم تا قرن هجدهم تغییراتی روی آن صورت گرفت. امروزه این دژ یک موزه منحصربه‌فرد از تاریخ بلگراد است؛ پارک کاله مگدان امروزه یکی از زیباترین و بزرگ‌ترین پارک‌های بلگراد به حساب می‌آید. نام این پارک از دو واژه ترکی می‌آید؛ «کاله» به معنی دژ و «مگدان» به معنی میدان. کاله مگدان در قرن ۱۹ در دشتی بین قلعه و برخی سازه‌های پراکنده دورتر برای تشخیص بهتر نزدیک شدن دشمن ساخته شد. در دوران عثمانی از این محوطه به‌عنوان بازار فروش برده استفاده می‌کردند.
[/mks_pullquote]
سیستم‌های پرداخت صربستان
بانکداری در صربستان توسط بانک مرکزی این کشور قانون‌گذاری و تنظیم می‌شود. هدف این بانک حفظ و تقویت ثبات نظام مالی و اقتصاد صربستان است. بانک‌های صربستان مستقیما در جست‌وجوی فعالیت‌های تجاری سودآور بر اساس اصول پرداخت، سودآوری و نقدینگی هستند. در صربستان می‌توان از انواع کارت‌های اعتباری بین‌المللی نظیر ویزا، مسترکارت، دینرز و آمریکن اکسپرس برای پرداخت‌ها استفاده کرد.
تمام ارزهای عمده خارجی را می‌توان در صربستان آزادانه در صرافی‌های این کشور خریدوفروش کرد. بسیاری از بانک‌ها دارای دستگاه‌های خودپرداز هستند و هر زمان بخواهید، می‌توانید پول دریافت کنید. اگر به‌عنوان گردشگر به صربستان مسافرت کنید، هرچند نمی‌توانید خدمات کاملی را که در بانک‌های کشور خودتان دریافت می‌کنید، انتظار داشته باشید، اما در پرداخت‌های خرد خود می‌توانید به‌طور کامل از دستگاه‌های خودپردازی که قابلیت ارائه ارزهای بین‌المللی دارند، استفاده کنید.
مهم‌ترین بانک‌های صربستان
[mks_tabs nav=”vertical”]
[mks_tab_item title=”ای‌آی بانکا“]
مدیرعامل: میودراگ کاستیک
تعداد پرسنل: 768 نفر
تعداد شعبه:-
ای‌آی بانکا یک بانک تجاری است که مقر آن در پایتخت صربستان قرار دارد. این بانک در سال 1993 مجوز خود را دریافت کرده است و حدود 50 درصد از سهام آن در اختیار شرکت صربستانی سانوکو قرار دارد. در سال‌های 2015 و 2016 این بانک از مجله معتبر «بانک بین‌المللی» جایزه بهترین بانک تجاری صربستان برای ارائه خدمات مشتریان در شرق اروپا را دریافت کرده است.
[/mks_tab_item]
[mks_tab_item title=”دایرکتنا بانکا“]
مدیرعامل: دراگان لازورویچ
تعداد پرسنل: 400 نفر
تعداد شعبه:-
بانک دایرکتنا در 17 آوریل 1995 تاسیس شده است. بانکداری تجاری و بانکداری سرمایه‌گذاری دو حوزه‌ای است که این بانک در آن به فعالیت می‌پردازد. بیش از 99 درصد سهام این بانک متعلق به دو نفر است؛ آندری یووانویچ و بوژان میلووانوویچ بهترتیب 49.99 و 49.98 درصد از سهام این بانک را دارا هستند. تعداد کارمندان این بانک در سال 2016، 228 نفر بوده و در سال 2017 به 400 نفر رسیده است.
[/mks_tab_item]
[mks_tab_item title=”جابمس“]
مدیرعامل: اسلوبودان یانیچ
تعداد پرسنل: 123 نفر
تعداد شعبه:-
جابمس بانکا در سال 1998 تاسیس شده و مقر آن در شهر بلگراد است. این بانک 200 سهامدار دارد که برخی از بانک‌ها و شرکت‌های بزرگ صربستانی جزء سهامداران این بانک محسوب می‌شود؛ در مارس 2015 دولت صربستان حدود 20 درصد از سهام این بانک را خریداری کرد.
[/mks_tab_item]
[mks_tab_item title=”کامرسیجالنا“]
مدیرعامل: ولادمیر مدان
تعداد پرسنل: 3106 نفر
تعداد شعبه:220
کامرسیجالنا بانکا بانک صربستانی است که در سال 1970 در بلگراد تاسیس و در سال 1992 به یک شرکت سهامی عام تبدیل شد. در نوامبر 2002 این بانک اولین شعبه خود را در مونته‌نگرو به ثبت رساند و در سپتامبر همان سال در بوسنی و هرزگوین نیز شعبه تاسیس کرد تا فعالیت خود را در خارج از مرزهای صربستان نیز توسعه دهد.
[/mks_tab_item]
[mks_tab_item title=”پوستانسکا“]
مدیرعامل: بوژان ککیچ
تعداد پرسنل: 1817 نفر
تعداد شعبه: 136
پوستانسکا یکی از بزرگ‌ترین بانک‌های فعال صربستان است که بخش عمده‌ای از سهام آن در اختیار دولت صربستان قرار دارد. بانک مزبور در سال 1921 فعالیت خود را آغاز کرده و در هفتم فوریه 2006 در بورس اوراق بهادار بلگراد پذیرفته شده است.
[/mks_tab_item]
[/mks_tabs]
[mks_pullquote align=”left” width=”600″ size=”16″ bg_color=”#2c3e50″ txt_color=”#ffffff”]
حمله ناتو به صربستان
در ۲۴ مارس ۱۹۹۹ ناتو به بهانه مواظبت از جمعیت آلبانیایی به یوگسلاوی (صربستان و مونته‌نگرو) حمله کرد. آن حمله ۷۸ روز طول کشید. نیروی هوایی ناتو ۲۳۰۰ حمله هوایی به ۹۹۵ هدف کرد. در نتیجه این حملات دو هزار غیرنظامی کشته و تقریبا هفت هزار نفر مجروح شدند. ضرر اقتصادی یوگسلاوی ۲۰۰ میلیارد دلار بود. در این حمله ناتو کارخانجات صنایع پتروشیمی را نیز هدف حملات خود قرار داد. به گفته «لپوساوا میلیچویچ»، وزیر بهداشت وقت صربستان؛ «کارخانجات پتروشیمی ما را حتی هیتلر بمباران نکرد؛ ولی ناتو به‌راحتی این کار را انجام می‌دهد، رودخانه‌ها را منهدم و هوا را مسموم می‌کند و مردم کشورمان را می‌کشد.»
[/mks_pullquote]
فین‌تک در صربستان
صربستان و به‌طور کلی کشورهای جداشده از یوگسلاوی سابق، در زمینه ارائه خدمات مالی و نوآوری و همچنین تا حدودی بانکداری چندان توسعه پیدا نکرده‌اند. اغلب بانک‌هایی که در این کشور وجود دارند، در واقع شعبه‌هایی از بانک‌های بزرگ کشورهای عضو اتحادیه اروپا هستند. از مجموع 29 بانک تجاری، با ارائه مجموعه‌ای گسترده از خدمات بانکی، 21 بانک دارای مالکیت خارجی هستند و تنها هشت بانک صربستانی در این کشور فعالیت می‌کنند.
به‌طور مثال، بانک‌هایی از کشورهای فرانسه، اتریش، ایتالیا، انگلستان و… شعبه‌های خود را در بلگراد پایتخت این کشور ایجاد کرده‌اند و بیشترین گردش مالی را در صربستان دارند؛ بنابراین از کشوری که همچنان در بانکداری مرسوم هنوز قدم‌های زیادی برای برداشتن دارد، انتظار نمی‌رود که در حوزه نوآورانه فین‌تک فعالیت چشمگیری داشته باشد. با این حال در چند سال گذشته وضعیت کشور صربستان در حوزه فناوری‌های مالی دستخوش تغییر شده و اقداماتی در زمینه فین‌تک به چشم می‌خورد. اقدامات دولت صربستان در باز گذاشتن مرزهای این کشور به روی شرکت‌ها و بانک‌های بزرگ خارجی نیز در این زمینه بی‌تاثیر نبوده است. شاید برگزاری کنفرانس «اکسید» در زمینه فین‌تک در سال‌های 2017 و 2018 را بتوان نقطه‌عطفی در زمینه توسعه فین‌تک در صربستان قلمداد کرد.
در برگزاری این رویداد هم پای شرکت‌های خارجی به میان آمده است. شرکت انگلیسی اکسید که در زمینه خدمات مالی فعالیت می‌کند، مجری برگزاری این کنفرانس است که در شهر بلگراد پایتخت صربستان برگزار می‌شود. این کنفرانس که در سال گذشته تمرکزش را روی بخش‌های مختلف فناوری‌های مالی قرار داده بود، در سال جاری تمرکز اصلی‌اش را روی بلاک‌چین، ارزهای رمزنگاری‌شده و نقش نسل میلنیال در این حوزه قرار داده است.
هرچند هدف اصلی این شرکت، کمک به شرکت‌های انگلیسی است تا بتوانند در منطقه اروپای شرقی به توسعه مشتریان و معرفی محصولات و راهکارهای مالی خود بپردازند، اما در کنار آن از استارت‌آپ‌هایی که در زمینه فین‌تک در اروپای شرقی و به‌ویژه صربستان فعالیت می‌کنند نیز حمایت کرده و توانسته در توسعه فین‌تک نقش قابل قبولی ایفا می‌کند.
طبق پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته ارزش تراکنش‌ها در حوزه فین‌تک در صربستان به حدود 959 میلیون دلار در سال 2018 خواهد رسید. با این حال استقبال اندک مردم از خدمات بانکداری الکترونیک و نقش پراهمیت پول نقد در این کشور، شاید یکی از موانع اصلی توسعه کسب‌وکارهای فین‌تک باشد. همچنین بانک‌های موجود در صربستان همچنان بر سر ارائه API به استارت‌آپ‌های فعال در حوزه فین‌تک، فیلترهای متعددی را اعمال کرده‌اند و همچنان ریسک حضور استارت‌آپ‌ها را نپذیرفته‌اند و همین موضوع کار را برای توسعه فین‌تک در این کشور سخت کرده است.
با این حال نمی‌توان چندان هم ناامید بود. روند توسعه فین‌تک در کشورهای مختلف نشان داده است که ارائه نوآورانه خدمات مالی به‌سرعت در حال فراگیر شدن در سراسر دنیاست. کشور صربستان نیز پتانسیل و ظرفیت‌های زیادی برای گسترش فین‌تک دارد. افزایش روزافزون ضریب نفوذ تلفن‌های همراه هوشمند در این کشور و علاوه بر آن دسترسی بیش از 58 درصد از مردم این کشور به اینترنت پرسرعت و با پهنای باند بالا، می‌تواند اخبار امیدوارکننده‌ای برای فعالان حوزه فین‌تک در صربستان قلمداد شود. احتمالا در سال‌های آتی از فین‌تک در صربستان بیشتر خواهیم شنید.
استارت‌آپ‌های فین‌تک معروف صربستان
[mks_tabs nav=”vertical”]
[mks_tab_item title=”لین‌پی“]
استارت‌آپ لین‌پی در سال 2016 تاسیس شده و در حال حاضر 10 نفر در آن مشغول به کار هستند. لین‌پی بستری را فراهم ساخته تا کاربرانش بتوانند با توجه به رتبه اعتباری‌شان، خرید با اقساط ماهانه را تجربه کنند و اقساط خود را به‌صورت الکترونیکی بپردازند.در واقع این استارت‌آپ وام در لحظه خرید را به کاربرانش اعطا کرده و سعی می‌کند با تعامل با تامین‌کنندگان محصولات مختلف اعم از لوازم الکترونیکی، لوازم خانگی و… قیمت‌های منصفانه‌ای را برای کاربران خود فراهم کند. شعار استارت‌آپ لین‌پی «یک تجربه خرید جدید» است. این استارت‌آپ در خرید اقساطی بهره‌ای هم از کاربران خود دریافت نمی‌کند و کاربر می‌تواند اقساط خود را تا سقف 24 ماه زمان‌بندی کند. از طرفی می‌توان آغاز پرداخت اقساط را تا چند ماه پس از خرید به تعویق انداخت.
[/mks_tab_item]
[mks_tab_item title=”سیرکل مانی“]
سیرکل مانی پلتفرمی است که به کاربرانش کمک می‌کند تا به مدیریت مطالبات و بدهی‌های خود بپردازند. این استارت‌آپ در سال 2016 و توسط دراگان میلووانویچ، اینس ایدزاکوویچ و نینو والوویچ تاسیس شده است. بنیان‌گذاران این استارت‌آپ مدعی هستند که با استفاده از الگوریتم‌های پیشرفته‌ای که در اپلیکیشن خود طراحی کرده‌اند، می‌توانند به شرکت‌های بزرگ و کسب‌وکارهای کوچک کمک کنند تا به مدیریت مطالبات و بدهی‌های خود بپردازند.
[/mks_tab_item]
[mks_tab_item title=”تریدکور“]
استارت‌آپ تریدکور که مقر اصلی آن در شهر بلگراد پایتخت صربستان قرار دارد، خدمات متنوع مالی؛ اعم از انتقال پول با انواع کارت‌های اعتباری و نقدی بین‌المللی، پرداخت صورت‌حساب‌ها، پرداخت اقساط و… را ارائه می‌دهد.تریدکور همچنین در زمینه ارزهای رمزنگاری‌شده فعال است و خریدوفروش این ارزها از طریق تریدکور انجام می‌شود. این استارت‌آپ در مسیر رشد و توسعه قرار دارد و در حال حاضر 50 نفر در این استارت‌آپ مشغول به کار هستند. در سال 2018 این استارت‌آپ سه میلیون دلار سرمایه جذب کرده است.مدیرعامل تریدکور استفان پاجکوویچ نام دارد که این استارت‌آپ را در سال 2013 بنیان نهاده است.
[/mks_tab_item]
[/mks_tabs]
جنگ صرب‌ها با بوسنی و هرزگوین و نقش ایران
سال ۱۹۹۲ جمهوری بوسنی و هرزگوین، پس از فروپاشی یوگسلاوی، در پی همه‌پرسی که ۶۸ درصد مشارکت را به همراه داشت، با آری ۹۸درصدی رای‌دهندگان به استقلال بوسنی اعلام موجودیت کرد. این اعلام استقلال کافی بود تا صرب‌های نژادپرست را در تاریخ ششم آوریل ۱۹۹۲ علیه مردم بوسنی و هرزگوین بشوراند و آتش جنگ را علیه مردم این سرزمین روشن کند. از پنجم آوریل 1992 جنگ صرب‌ها علیه بوسنیایی‌ها آغاز شد و تا 14 دسامبر 1995 ادامه یافت و طی آن بیش از یکصد هزار نفر جان‌شان را از دست دادند؛ جنگی که به قتل عام گسترده غیرنظامیان در بوسنی انجامید.
آنچه موجب توجه بیشتر کشورهای اسلامی و از جمله ایران به این منازعه شد، مسلمان بودن بوسنیایی‌ها و عدم برخورداری آنان از نیروی نظامی قابل توجه بود. دولت ایران به نحو گسترده‌ای به حمایت سیاسی، اقتصادی و نظامی از بوسنیایی‌ها پرداخت.
حجم کمک‌های ارائه‌شده روشن نیست، اما توجه مقامات ایران به این منطقه به حدی بود که رهبر انقلاب، احمد جنتی را به‌عنوان نماینده ویژه خود در امور بوسنی منصوب کردند.
همچنین نهادهای خیریه ایرانی مانند کمیته امداد وارد ماجرا شد و حجم عظیمی از کمک‌های مردمی را جمع‌آوری و منتقل می‌کردند. ایران در بازسازی بوسنی نیز مشارکت کرد. حمایت‌های ایران در این موضوع حساسیت غرب و به‌ویژه آمریکا را برانگیخت؛ خصوصا که بر خلاف افغانستان و لبنان، این بار ایران به مداخله نظامی در خاک اروپا پرداخته بود. جنگ نهایتا با موافقت‌نامه دیتون پایان یافت که بر اساس آن همه نیروهای نظامی (از جمله نیروهای ایران) ملزم به ترک منطقه شدند.
در ژوئن ۱۹۹۲ (خرداد ۱۳۷۱ شمسی) واشنگتن‌تایمز از قول سیا اعلام کرد که ۴۰۰ نفر از نیروهای سپاه در ماه مه وارد بوسنی شدند و این نیرو به ۳۵۰ تا ۴۰۰ نیرویی پیوستند که در بوسنی از قبل حضور داشتند. در جنگ بوسنی تعداد سه الی چهار هزار نیروی داوطلب شرکت داشتند. پروفسور کایز فیس، استاد دانشگاه آمستردام می‌گوید که نقش نیروهای سپاه و حزب‌الله کوچک، ولی مهم بود. آنها شامل جنگجویانی بودند که مانند نیروهای واکنش سریع عمل کرده و حمله‌های سریع‌السیر انجام می‌دادند. بر اساس گزارش کریستوفر کوکس در سال ۱۹۹۶ (۱۳۷۵ شمسی) یک‌سوم سلاح‌هایی که وارد بوسنی می‌شد یا منشاء ایرانی داشتند یا با حمایت ایران خریداری و به بوسنی حمل می‌شد.
مرحوم هاشمی‌رفسنجانی در خاطرات خود می‌نویسد: «[به دکتر ولایتی] گفتم یک میلیون دلار از باقی‌مانده قیمت نفت اهدایی را به رئیس‌جمهوری بوسنی بدهد. هیئت بوسنیایی برای دور اول مذاکره آمدند. از کمک هیئت ایران خیلی ممنون‌اند. گفتند کاملا محاصره‌اند و اسلحه‌شان تمام شده و فقط بخشی از کمک‌های ما را دارند. خواستار کمک بیشتر شدند. مشکل‌شان جدی است و در بن‌بست و در محاصره هستند. [با] پیشنهاد دادن موشک به کروات‌ها که برای مقابله با صرب‌ها نیاز دارند، جهت رفع محاصره و رساندن اسلحه به مسلمان‌ها موافقت کردم. قرار شد خودش در ملاقات پس‌فردایش با رئیس‌جمهور کرواسی مطرح کند. برای بازسازی و پذیرش متخصصان بیکارشان هم کمک خواست.»
سردار نقدی، سعید قاسمی، حسین بهزاد و حسین الله‌کرم از معروف‌ترین چهره‌های نظامی حاضر در جنگ بوسنی بودند.
مجموعه گزارش‌های شماره ویژه جام‌جهانی ماهنامه عصر تراکنش با حمایت مجموعه‌ای از شرکت‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات بانکی و پرداخت تولید و منتشر شده است. فهرست این شرکت‌ها به ترتیب حروف الفبا در ادامه آمده است.
